مروری بر مهم‌ترین مناطق تولید کننده فرش دستباف در ایران

آیا مهمترین مناطق تولید کننده فرش دستباف ایرانی را می‌شناسید؟ کدام استان‌ها به عنوان مهمترین تولید کننده فرش دستباف در ایران شناخته می‌شوند؟

بافت فرش در سراسر دنیا جایگاه هنری دارد و به‌ عنوان برندی در جهان شناخته می‌شود. فرش دستباف ایرانی نیز از این مورد مستثنی نیست و به‌صورت برندی نام‌آشنا در سراسر جهان شناخته شده است.

قالی ایرانی با ذوق و سلیقه سرشار مردم خونگرم مناطق مختلف در ایران بافته شده است. عوامل طبیعی و محیطی مناطق مختلف ایران نقش مهمی در ارزش‌گذاری این نوع فرش ایفا می‌کنند.

فرش به لحاظ فرهنگی منعکس‌کننده ذوق هنری و فرهنگی مردمان هر منطقه از کشور است. این تنوع در نقش‌ونگار برای خریداران خارجی جذابیت ویژه دارد و به‌عنوان یک محصول فرهنگی نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. 

در این مقاله از مجله خوبو می‌خواهیم شما علاقه‌مندان را با مناطق مختلف فعال در تولید فرش دستباف آشنا نماییم؛ زیرا هر یک از این مناطق تاریخچه زیبایی در تولید فرش دستباف دارند. البته باید به این نکته توجه داشت که در حال حاضر استان‌ها و مراکز بی‌شماری می‌توان نام برد که در تولید فرش دستباف فعال هستند. 

 استان آذربایجان از مناطق تولید کننده فرش دستباف

از روزگاران قدیم در بین استان‌های تولیدکننده فرش دست‌بافت، استان‌های آذربایجان به فرش‌های نفیس و ظریف با طرح و نقش خاص خود معروف هستند. ظرافت و نقوش خاص این منطقه از کشور، باعث بالا بودن قیمت هر یک از این فرش‌های دستبافت است. 

حال این تاریخچه از چه زمانی شکل امروزی خود را در این منطقه کسب کرده است؟ از زمان صفویه این استان تحت‌تأثیر حکومت‌های ایران و نیز عثمانی، یکی از مراکز اصلی تولید فرش دستباف بوده است. 

طرح‌های مختص این منطقه که باعث تمایز آن با دیگر فرش‌های دستباف ایرانی است، وجود طرح‌های هندسی با خطوط عمودی و نیز افقی است. رنگ‌های لاکی و سیر، مشخصه فرش‌های این منطقه است. این طراحی‌ها با نام طرح‌های شاه‌عباسی، افشان، شیخ صفی، ترمه‌ای، ماهی، گلدانی و گل فرنگی و غیره معرفی می‌شوند. 

تبریز مرکز تولید فرش دستباف

مرکز تولید فرش دستباف در آذربایجان شهر تبریز است، زیرا تولیدات آن از کیفیت بسیار خوب و بالایی برخوردار است. فرش‌های هریس که برای منطقه‌ای به این نام نام‌گذاری شده، در داخل و خارج از کشور در میان محبوب‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی جای دارد. 

باید به نکته اشاره کرد که ریزبافت‌ترین فرش‌های ایران در تبریز بافته می‌شود. گره با قلاب و از نوع متقارن و پود گذاری به‌صورت دو پوده که مختص نواحی ترک‌زبان است. تارهای فرش تبریز اغلب پنبه‌ای و بسیار مستحکم و بادوام بوده و پود و پرز آن نیز از پشم است که باعث تفاوت چشمگیر فرش‌های این منطقه با دیگر مناطق است. نوآوری خاص فرش دستباف منطقه آذربایجان به‌کارگیری سایه در نقوش با استفاده از رنگ است. 

شهرستان اهر

در شهرستان دیگری به نام اهر نیز این هنر با سبک خاص خود مشهور شده است. در این شهر دو نوع فرش شهری و روستایی به بازار عرضه می‌گردد. فرش‌ها در دو گروه لچک ترنج و افشان جای دارند. رنگ مشترک این دو گروه با رنگ‌های غالب و اصلی قرمز تیره، سرمه‌ای، سفید، قرمز روشن و شتری شناخته شده هستند. 

اغلب فرش‌های ایرانی بر اساس رنگ و طرح‌های بکار رفته در آن شناخته و تقسیم‌بندی می‌شوند که مربوط به منطقه تولید شده آن بر می‌گردد. اما فرش‌های تولید شده در تبریز از این قاعده مستثنی است زیرا رنگ‌های متنوعی در فرش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تنوع رنگ در فرش تبریزی تا جایی پیشرفت کرده است که هنوز برخی از رنگ‌ها هنوز نام‌گذاری نشده است. 

حقیقتاً می‌توان مراکز دیگری را نیز نام برد که فرش‌هایی با طرح و نقوش خاص این منطقه تولید و به فروش می‌رسانند. ما به این سه منطقه معروف که اسامی‌اش با نام شهرهای خود معروف هستند؛ بسنده می‌کنیم. 

استان همدان 

همدان از شهرهای قدیمی با سابقه تاریخی بیش از 2500 سال است. منطقه‌ای کوهستانی و سردسیر در نزدیکی استان‌های غرب کشور واقع شده و جزو مناطق مهم در بافت فرش، مخصوصاً تولید فرش دستباف ایران با کیفیت بسیار بالا است. 

بر اساس آمار به‌دست‌آمده فرش‌بافان این منطقه جزو پرکارترین بافندگان فرش دستباف هستند. آمار تولید فرش در این منطقه نسبت به استان‌های دیگر با اختلاف بسیاری، بالاتر است. مناطق مختلفی در این استان می‌توان نام برد که در تولید فرش دستباف معروف هستند. 

شهرستان نهاوند از برترین مناطق تولید کننده فرش دستباف

شهرستان نهاوند به فرش‌هایی با طرح بزرگ و با رنگ‌های تند قرمز و آبی استفاده شده در فرش‌هایش معروف است. در این منطقه دو نوع فرش بیشتر از همه مورد توجه قرار می‌گیرد. یک مدل فرش قدیمی که بیشتر سبک هندسی دارد و دارای اندازه بزرگ و کناره‌های عریض است. دیگر فرش مشهور منطقه، بیشتر با کناره‌های بلند و باریک بافته می‌شود.

شهرستان دیگر این استان به نام نهاوند است که طرف‌داران خود را دارد. ترنج دایره‌ای شکل قالیچه‌های این منطقه بوده که با دو سر ترنج بزرگ به شکل دو گلدان بزرگ و مملو از دسته‌گل طراحی می‌شود. این طرح در بین فرش‌های دست‌بافت ایرانی در داخل و خارج از کشور طرف‌داران خود را دارد.

یکی از عناصر تشخیص فرش‌ها و تعیین محل بافت آن از طریق نقش و رنگ‌ آن است. در مناطق شهری، بیشتر نقش فرش‌های شاه‌عباسی و کرمانی و در مناطق روستایی آن، نقش فرش‌ها از ماهی و انواع لچک و ترنج‌های روستایی گرفته شده است.  

استان مرکزی 

بافت فرش اصیل در استان مرکزی به اواسط حکومت ناصرالدین‌شاه بازمی‌گردد. فرش‌های این استان در این دوران به اوج شهرت خود رسیده و جهانی شدند. تنوع طرح و نقش فرش‌های دستباف مرکزی به‌قدری بالاست که برخی از شهرها تلفیقی از نقشه‌های این منطقه را به‌عنوان طرح‌های جدید به کار می‌گیرند. 

نقوش فرش مرکزی از طرح‌های محلی این استان اقتباس شده است. باتوجه‌به قدمت بسیار خوب این منطقه در طراحی نقش فرش، قاعدتاً طی این مدت دستخوش تغییرات بسیاری شده‌اند. از جمله نقاط تمایز فرش‌های این منطقه با مناطق دیگر در این است که مرکزی مهد تولید فرش سازگار با دکوراسیون مدرن است. فرش‌های این استان اغلب دارای بافت درشت هستند.

در این استان می‌توان طرح‌های فرش دستباف سلطان‌آباد، ساروق و فراهان را به‌عنوان مشهورترین طرح‌های شناخته شده جهانی نام برد. 

منطقه دلیجان را نیز می‌توان به مهم‌ترین مرکز تولید فرش‌های ماشینی نام برد که فرش‌های درجه یکی را روانه بازار می‌کند. فرش ماشینی دلیجان دارای کیفیت بالای رقابتی در بازار جهانی است. 

همچنین بخوانید: مروری بر اقتصاد فرش در دوره‌های مختلف

استان اصفهان 

همان‌طور که همه می‌دانند و از قدیم گفته می‌شود “اصفهان نصف جهان! ” است، پس باید بدانیم با فرش‌هایی روبرو خواهیم شد که بسیار منحصربه‌فرد خواهند بود. این استان از زمان صفویه جزو مهم‌ترین و شاخص‌ترین مراکز بافت فرش دستبافت است. علاقه خاص شاهان صفوی و اهمیت‌دادن به این صنعت در زمان خود، باعث ایجاد انگیزه در هنرمندان گردید تا آثار خاصی را خلق نمایند که پس از سالیان سال همه را متحیر می‌کند.

شهر نایین در تولید فرش دستباف ایرانی جزو ده شهر موفق در این حوزه است. طرح‌های شاه‌عباسی، لچک ترنج، اسلیمی و ختایی و نیز نقشه‌های سنتی ایرانی، بیشترین طرح‌های مورد استفاده در این منطقه هستند که در سراسر دنیا مشهور شده‌اند. 

اما وقتی از استان اصفهان نام می‌بریم نام شهر کاشان در تولید فرش دستباف و مخصوصاً ماشینی می‌درخشد. گاهی اوقات می‌توان به‌خاطر محبوبیت و نیز وجود کارخانه‌های بسیار زیاد فرش ماشینی در این منطقه، کاشان را پایتخت فرش ماشینی ایران نامید.

استان فارس 

از استان‌های خوش‌آب‌وهوا و با تاریخچه بسیار خوب فرهنگی، می‌توان استان شیراز را نام برد. سابقه و قدمت فرش دستباف استان فارس به قرن سوم هجری قمری بازمی‌گردد. در طی این سال‌ها طرح‌های نقش بسته بر روی فرش‌های این منطقه دستخوش تغییرات زیادی شده است. 

در بین عشایر، فرش‌های دستبافت آنان به طرح‌های قشقایی و خمسه‌ای شهرت بیشتری دارد. از طرح‌های دیگر معروف این منطقه می‌توان به نقش و طرح‌های ذهنی اشاره کرد که برگرفته از طبیعت این منطقه است. 

همچنین این منطقه دارای طرح‌ها و نقش‌های معروفی است که می‌توان به طرح ناظم، ماهی درهم یا گل فرنگ، بته قبادخانی، نقوش دارای ترنج مرکزی، نقش جانوران و پرندگان به شکل‌های هندسی اشاره کرد. هر یک از این طرح‌ها از معروفیت و محبوبیت خاصی در داخل و خارج از کشور برخوردار است. 

شهرهای نی‌ریز و استهبان جزو مراکز فعالی و مهم تولید فرش استان هستند. در این دو شهر کارگاه‌های بافت فرش دستی بسیاری یافت می‌شود. در این منطقه نیز طرح‌های محرابی شیراز، نقوش فرش‌های ایلیاتی افشار مطرح هستند. 

استان کرمان 

یک ضرب‌المثل قدیمی و معروف از این استان است که “مثل قالی کرمون هرچی پا می خوره بهتر میشی! ” در حقیقت این ضرب‌المثل اشاره به کیفیت بالای فرش‌های کرمان دارد که با گذر زمان از کیفیت آن کم نمی‌شود. فرش‌های این استان دارای پرزهای بلندتری نسبت به بقیه مناطق هستند. در نتیجه با پا خوردن زیاد کیفیت آن کم نخواهد شد، بلکه به‌مرورزمان بهتر نیز می‌شود. 

باید به این نکته نیز اشاره کرد که بافت فرش در این استان از سابقه طولانی برخوردار است. طبق آمار تاریخی فرش‌های بافته شده در این استان به پانصد سال قبل بازمی‌گردد که به زمینه فرش‌های گره‌دار معروف است.

این مستندات باتوجه‌به وجود یک قطعه فرش بافته شده شهر کرمان به‌دست‌آمده است. این فرش اکنون در موزه امام رضا قرار دارد.

منطقه راور کرمان دارای فرش‌های درجه یک و معروفی است. در این منطقه هم فرش دستباف و هم فرش ماشینی تولید می‌شود. هر دو نوع فرش این منطقه در بازارهای داخلی و خارجی محبوبیت خاصی دارد. این فرش‌های مرغوب را فرش‌های راور نامیده‌اند.

استان یزد 

شهر یزد از گذشته‌ها بسیار دور تاکنون مرکز مهم نساجی ایران بوده است. معروفیت این منطقه به‌خاطر بافت پارچه‌های ابریشمی و شال نیز هست. از زمانی معروفیت این منطقه بالا گرفت که مارکوپولو در سفرهای خود در سال 1217 میلادی از این شهر گذر کرده و در سفرنامه خود از پارچه‌های زربفت که کار نساجان زبردست یزدی بوده نام‌برده است. از آن زمان تا به امروز فعالیت این استان در تولید فرش دستباف نیز شناخت بیشتری در جوامع خارجی پیدا کرده است. 

شهر اردکان، یکی از مناطق خوش‌نام در تولید فرش دستباف ایرانی است. فرش‌های این منطقه به دلیل ظرافت و منحصربه‌فرد بودن آن، در عرصه جهانی می‌درخشد. مواد اولیه فرش اردکان از پشم، کرک، ابریشم طبیعی و پنبه است.

استان خراسان از برترین مناطق تولید کننده فرش دستباف

وقتی صحبت از فرش می‌شود در کنار استان‌های معرفی شده همیشه یک نام دیگر هم زبان زد خاص و عام است. درست متوجه شدید؛ فرش خراسان به‌ویژه فرش‌های مشهدی، بیشتر فعالان فرش در این منطقه به خصوص بافنده‌های شهر مشهد، بافت فرش‌های خود را به‌اندازه‌های شش متر به بالا روانه بازار می‌کنند. این فرش‌های کمی عریض و شبه مربع و بیشتر به رنگ قرمز بافته می‌شوند. 

طرح فرش‌های دستبافت خراسانی اغلب به نام ترنج و لچک خراسانی نامیده می‌شود. این نوع فرش‌های اغلب بیشتر در کنار حاشیه‌ها به یکدیگر نزدیک و به‌اصطلاح، طرح سلسله‌ای یا طره‌ای دارند. باید به این نکته نیز توجه کرد که در مشهد طرح‌هایی با تصویر یا نقش و نگاره‌ای حیوان و انسانی نیز بافته و به بازار عرضه می‌شود. 

سخن نهایی

ما در این مقاله تلاش خود را برای معرفی قدیمی‌ترین و مهم‌ترین مناطق تولید کننده فرش دستباف ایران بکار بردیم. در کنار آن با بررسی تاریخچه شکل‌گیری و معروفیت این مناطق خواستیم اطلاعات دقیق‌تر و بیشتری در ارتباط با تولیدکنندگان فرش دستباف ایرانی را با شما به اشتراک بگذاریم. 

اگر درباره مناطق تولید کننده فرش دستباف سوالی دارید و یا فکر می‌کنید مناطق دیگری هستند که باید در این لیست جای‌داده شوند؛ از طریق بخش کامنت‌ها با ما به اشتراک بگذارید.