فیلم سوته دلان فیلمی ایرانی است که توسط علی حاتمی در سال ۱۳۵۶ ساخته و در همان سال به نمایش درآمد.
به گزارش خوبو، سوته دلان یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران است که مورد استقبال تماشاگران نیز قرار گرفت. این فیلم مانند سایر فیلم‌های علی حاتمی بر مبنای موضوعات اخلاقی است و سعی در اصلاح نگرش‌های غلط جامعه ایران در زمینه‌های مختلف اخلاقی دارد. این فیلم از سایت معتبر IMDB، موفق به کسب نمره عالی 8.3 شده است. 1900 نفر به این فیلم نمره دادهاند.
عوامل و بازیگران فیلم سوته دلان
سوته دلان فیلمی است که در ژانر درام و عاشقانه توسط علی حاتمی ساخته شده است. او از فیلم‌سازان پیشروی نسلی به‌شمار می‌رود که پیشگامان فصل جدید سینمای ایران از اواخر دهه ۱۳۴۰ به بعد از میانش برخاسته، از جمله ناصر تقوایی، بهرام بیضایی، مسعود کیمیایی، فریدون گله و داریوش مهرجویی.
سوته دلان در کنار مادر، دل شدگان و کمال الملک از جمله بهترین آثار ساخته شده توسط حاتمی است. فیلمنامه این فیلم توسط علی حاتمی نوشته شده است. حضور دو ستاره آن زمان سینمای ایران باعث افزایش محبوبیت فیلم شده است.
در این فیلم بخشی از موسیقی الا ای پیر فرزانه (حافظ) که توسط حسین علیزاده ساخته و با صدای پریسا در جشن هنر شیراز اجرا شده بود، استفاده شده است.
| کارگردان | علی حاتمی |
| تهیه کننده | علی عباسی |
| نویسنده | علی حاتمی |
| بازیگران | بهروز وثوقی شهره آغداشلو فخری خوروش جمشید مشایخی جهانگیر فروهر آتش خیر مینو ابریشمی سعید نیکپور سعید امیرسلیمانی اکبر مشکین رقیه چهره آزاد محمود بصیری رشید اصلانی |
| تدوین | موسی افشار |
| سال ساخت | 1356 |
| نمره IMDB | 8.3 |
خلاصه داستان
حبیب آقا ظروفچی (جمشید مشایخی)، کاسب خوش‌نامی است که علی‌رغم گذر زمان ازدواج نکرده و زندگی‌اش را وقف مادر (رقیه چهره آزاد) و برادر ناتنی‌اش مجید (بهروز وثوقی) کرده است. برادر دیگرش کریم (سعید نیکپور) که پرنده‌باز است با همسرش زینت سادات (آتش خیر) و فروغ‌الزمان (فخری خوروش) که سال‌ها است به پای حبیب آقا نشسته با آن‌ها زندگی می‌کنند.
مجید که عقل سالمی ندارد و در مغازه حبیب آقا کار می‌کند و ظروف کرایه را به مجلس عزا و شادمانی می‌برد دل‌باخته دختری است که عکسش را در ویترین یک عکاس خانه دیده است. حبیب آقا به امید شفا یافتن او را به امامزاده داوود می‌برد. چندی بعد مجید از نو به یک بلیط فروش سینما دل می‌بندد و از خانه گریزان می‌شود. حبیب آقا او را می‌یابد و به توصیه یکی از اقوام دارو فروش (اکبر مشکین) تصمیم می‌گیرد زنی را در کنار او بگمارد تا شاید در بهبود وضع روحی مجید مؤثر واقع شود.
حبیب آقا به واسطه همان دوست دوا فروشش و شخصی موسوم به دکتر (جهانگیر فروهر) که پااندازی می‌کند، زنی خودفروش به نام اقدس (شهره آغداشلو) را در ظاهر زنی نجیب به خانه می‌آورد و مجید و اقدس مهر یکدیگر را به دل می‌گیرند و به رغم مخالفت حبیب آقا، ازدواج و در خانه‌ای دورافتاده زندگی می‌کنند. مجید از زبان حبیب آقا از گذشته اقدس مطلع و حالش وخیم می‌شود و از حبیب آقا می‌خواهد که او را به امامزاده برساند اما در میانه راه می‌میرد.
نقد و بررسی فیلم سوته دلان
مقدمه
برای ورود به جهان سینمایی و توامان چند وجهی مرحوم علی حاتمی لاجرم باید همچون برخی از هم نسلانش به گزاره دوره های فیلمسازی و تحلیل آن ادوار متوسل شد. علی حاتمی همچون برخی از همکارانش چون عباس کیارستمی، امیر نادری و سهراب شهید ثالث کارنامه مدون، خطی و یکپارچه‌ای ندارد و تاثیرات اجتماعی و سیاسی در تغییر نگرش هنری او نقش تعیین کننده‌ای داشته است.
کارنامه فیلمسازی مرحوم حاتمی را می‌توان به دو دوره قبل و بعد از انقلاب اسلامی تقسیم‌بندی کرد. حاتمی پیش از انقلاب با خاستگاه تئاتری که دارد عموماً درام قصه‌های خود را بر استاتیک داستان‌های عاشقانه با لحنی فولکلوریک بنا می‌کند که ثمره این دوران و این نگاه به عاشقیت (به قول مجید ظروفچی سوته دلان) در فیلم‌هایی چون قلندر، طوقی، خواستگار و حسن کچل تجلی پیدا می‌کند.
فیلم‌هایی که نسبت به مراتب کمتری در قیاس با آثار پس از انقلاب روی وجه نوستالژی و گذشته (عموما دوره قاجار) تمرکز دارند و با خلق شخصیت‌های منحصربه‌فرد و البته حضور یک زن اغواگر و اثیری در اغلب این آثار تراژدی‌های عاشقانه جذابی را خلق می‌کند. نمود عینی این زن اثیری را می‌توان در کاراکتر زری (زری خوشکام) فیلم خواستگار، طوبی (آفرین) فیلم طوقی و اقدس (شهره آغداشلو) فیلم سوته دلان یافت؛ اما جهان فیلمساز در دوران پس از انقلاب و تا زمان مرگش دستخوش تغییری جدی می‌شود.
در این دوران و فضای پر سوءتفاهم فیلمساز که امکان ساخت قصه‌های مورد پسندش با شاخصه‌های مذکور را نمی‌بیند با تغییر مسیری آشکار به ستایش هنرهای دیگر و عشق کاراکترهای مرکزی روایاتش به عاملی غیر انسانی و یا حتی ستایش از عاشقانه‌های مادر و فرزندی روی می‌آورد که حاصل این نگاه تحمیلی ساخت آثاری چون کمال الملک (در ستایش نقاشی)، سریال هزار دستان (در ستایش هنر خوش نویسی)، دلشدگان (در ستایش موسیقی) و مادر (در ستایش رابطه مادر و فرزندی) است.
آثاری که بر خلاف دوره نخست حاتمی قصه‌های چندان منسجمی ندارند، دیالوگ‌ها به طرز مبالغه‌آمیزی به شعر می‌مانند و عموماً آثار در بستری دکوراتیو روایت می‌شوند که اوج آن در فیلم مادر است که به گمان نگارنده ضعیف‌ترین ساخته کارگردان فقیدش است و قصه و لحن سینمایی به گونه‌ای پیش می رود که گویی هدفی جز ستایش از گذشته چیز دیگری ندارد و با یک نگاه واپس گرایانه می‌خواهد مخاطبین خود را مجاب کند که هر چه بود در همین گذشته از دست رفته است و آپارتمان سازی، شغل‌های تمدن مدرن مانند پرستاری و زندگی در غرب چیزی جز از دست دادن روابط انسانی نیست.
شاید به همین علت است که نجار آن پس کوچه با بازی زنده یاد حسین کسمایی و حمید جبلی به مراتب سعادتمندتر از پرستار و دکتر کلان شهری چون تهران هستند که فقط از طریق نوار کاست با هم در تماس هستند.
نقد فیلم
با همین مقدمه به نسبت طولانی به جهان فیلم مهم (سوته دلان) می‌رسیم که به گمانم در کنار فیلم دیوانه وار خواستگار مهم‌ترین و کامل‌ترین اثر کارنامه مرحوم علی حاتمی به شمار می‌آید که روایت و کارگردانی آن در یک توازن هنرمندانه با هم قرار می‌گیرند و تعادلی جذاب را که در آثار قبلی و بعدی فیلمساز یافت نمی‌شود را سامان می‌دهد و چه افسوس که این فیلم بزرگ و اکرانش مصادف می‌شود با التهاب‌های سیاسی روزگار خود و آن‌گونه که شایسته است مورد ارج قرار نمی‌گیرد.
سوته دلان همانطور که اشاره شد کامل‌ترین ساخته خالقش در میان قصه‌های عاشقانه است که نه از کارگردانی خام دستانه آثاری چون قلندر در طراحی میزانسن‌ها خبری است و نه از فیلمنامه آشفته آثاری چون طوقی و بابا شمل. شاید بی‌راه نیست اگر بگوییم سوته دلان چه به لحاظ کارگردانی و چه به لحاظ ساختار فیلمنامه‌ای جزو معدود آثار استاندارد سینمای پیش از انقلاب اسلامی قلمداد می‌شود و ما امروز با اثری طرف هستیم که علی‌رغم پوسته به ظاهر ساده‌اش به مراتب پیچیده و روانکاوانه است.
شاید بی‌راه نباشد اگر کاراکتر مجید ظروفچی با بازی استادانه بهروز وثوقی را با برخی از کاراکترهای رمان‌های شاخص فئودور داستایفسکی همچون شخصیت شاهزاده (میشکین) در رمان جاودانه ابله قیاس کنیم. مجید ظروفچی همچون کاراکتر مرکزی رمان داستایفسکی جزو معدود نفراتی در جهان اثر است که هنوز با معصومیت و یک نگاه ناب انسانی به روابط پیرامون خود نگاه می‌کند ولو اینکه اطرافیان او را ابله و یا به قول مادر ناتنی‌اش جای او را در دارالمجانین بدانند.
سوته دلان اثری است که که در سکانس به سکانس آن یک روح انسانی در آن دمیده شده است؛ چگونه می‌توان سکانس ورود اقدس برای اولین بار به خانه ظروفچی‌ها را از یاد برد؟ چگونه می‌توان به پلان برملا شدن افلیج بودن دختر بلیت فروش سینما که مجید دل در گرو او دارد نشست و با خود نلرزید؟ و چگونه می‌توان این میزان ظرافت و رنگ‌آمیزی در خلق شخصیت‌ها را دید و مرحبا نگفت؟
نکته‌ای که سبب شده سوته دلان جزو چند فیلم عمرم در سینمای ایران تلقی شود و تجربه تماشای ده‌ها بار آن را به بهانه‌های مختلف داشته باشم در این مهم نهفته است که این اثر بی‌بدیل صرفاً به عنوان یک اثر سینمایی صاحب جایگاه و مهم تلقی نمی‌شود بلکه از جایی به بعد او را همانند موجودی زنده می‌دانم که پس از قریب به چهل سال از زمان ساختش همچنان سر پا می‌ایستد و مخاطبینش را همچون درام مرکزی اثر عاشق خود می‌کند.
یکی از ستون‌های بارز سوته دلان بازی‌های دقیق و انتخاب‌های مناسب برای شخصیت‌ها است. بی‌راه نیست اگر اعتراف کنم یکی از علت‌های دردانه بودن سوته دلان برای نگارنده بازی اندازه و پر از ظرافت شهره آغداشلو در نقش اقدس است که با چنان تسلط و ریزبینی این نقش را بازی می‌کند که می‌توان یک بار این فیلم را صرفاً با تمرکز به بازی شگفت‌آور آغداشلو به تماشا نشست که چگونه در سومین تجربه سینمایی‌اش نقشی که پیش از این در سینمای فارسی به کلیشه‌ای تمام عیار بدل شده بود را به یک کاراکتر حقیقی بدل می‌کند و چگونه هرچه به انتهای فیلم نزدیک می‌شویم با تغییر بسیار تدریجی از یک زن بدکاره به زنی مقید به خانه و خانواده بدل می‌شود.
شهره آغداشلو بر خلاف وثوقی که گریمی اغراق شده و اکت‌های بیرونی دارد درست مقابل او در بازیگری قرار می‌گیرد که هر رفتار و نوع واکنشش کاراکتری تمام عیار می‌سازد. از جمله سکانس‌های درخشان بازی او می‌توان به سکانس ملاقات اقدس و مجید در آن گلخانه متروک اشاره کرد با آن خنده‌های شیطنتآمیز و حاضرجوابی‌های دل فریبش که هم یادآور زنان اثیری آثار قبلی حاتمی است و هم معصومیتی پنهان را در او متجلی می‌سازد.
نگارش یادداشت در مورد فیلمی چون سوته دلان و تحلیل بازی آغداشلو در این فیلم بار دیگر این گزاره مهم تاریخی را بر ما یادآوری می‌کند که آغداشلو چه در کارنامه مختصر سینمایی‌اش در ایران و چه در جایگاه قابل ملاحظه‌اش در سینمای آمریکا یکی از حیطه‌های تسلطش اجرای دقیق و قابل لمس شخصیت‌های خاکستری با رگه‌هایی از روزمرگی در دل جامعه رو به مدرنیته است.
تجلی این برداشت درست نقش‌ها را به خوبی می‌توان در فیلم‌هایی چون گزارش (عباس کیارستمی)، شطرنج باد (محمدرضا اصلانی) و همین فیلم سوته دلان دید که چگونه با چیره دستی از دل یک کاراکتر کاملاً ساده که یک بازیگر با بهره هوشی پایین می‌تواند آن را ندید بگیرد به کاراکترهای ماندگار بدل می‌سازد به گونه‌ای که امروز پس از گذر همه این سال‌ها بازی و شمایل آغداشلو در این آثار به یکی از ستون‌های این فیلم‌ها بدل شده است و نمی‌توان این فیلم‌ها را بدون بازی دقیق آغداشلو ارزیابی و تحلیل کرد.
از نکات اشاره شده در ساحت انسجام فیلمنامه‌ای سوته دلان به نسبت دیگر آثار کارگردان فقیدش دیالوگ نویسی تعدیل یافته و همخوان با روح کلی اثر است. در اینجا نه خبری از شبه شعرنویسی‌های بی‌هدف آثار پس از انقلاب است و نه دیالوگ‌ها به مانند آثاری چون طوقی و خواستگار برخواسته از رئالیسم روزگار خود هستندو دیالوگ های سوته دلان در اغلب اوقات آیرونیک و جهت ساخت کاراکترهای متعدد اثر است و علی حاتمی در تمهیدی هوشمندانه با استفاده از مونولوگ نویسی شخصیت مرکزی درام خود که همان مجید ظروفچی است را پرداخت می‌کند البته این تمهید همخوان با جهان اثر در مورد دیگر کاراکترها که مورد استفاده قرار می‌گیرد چندان کاربردی ندارند و عملا به نقیض خودش بدل می‌شود.
نمونه مصداقی این نکته تک گویی طویل کاراکتر فخری خوروش در اتاق حبیب ظروفچی (جمشید مشایخی) است که سرگذشت خودش را در رابطه عاشقانه با حبیب در مونولوگی عنوان می‌کند. چرایی این مشکل هم در ساحت پرداخت کاراکترها است، مجید ظروفچی جوانی شیرین عقل و کودک صفت است که پس از مرگ پدرش به اتاقی در گوشه حیاط تبعید شده و به همراه وسایلی که در جوب‌گردی‌هایش یافته زندگی را سپری می‌کند و تنها همدم او نوجوانی است که با هم جوب‌گردی می‌کنند و به سالن سینما می‌روند. چنین شخصیتی با چنین زیست توام با انزوا و البته بیماری ژنی که دارد طبعاً منطقی و پذیرفته شدنی است اما کاراکترهای دیگر که کاملا رئالیستی و با جهان واقع شخصیت‌پردازی شدند چرا باید با چنین تمهیدی به مخاطب شناسانده شوند؟
ارزیابی اثری بزرگ همچون سوته دلان در یک یادداشت کوتاه شاید کار چندان منصفانه‌ای نباشد چون این فیلم همچون دیگر آثار ماندگار تاریخ سینمای ایران و جهان فقط در یک حوزه قابل بررسی و تحلیل نیست و اثری چند وجهی است و می‌توان صفحات متعدد در مورد جایگاه تاریخی، اجتماعی و هنری چنین فیلم‌های به نگارش درآورد اما امیدوارم این یادداشت سرآغاز تحلیل‌های مفصل‌تری در مورد ابعاد زیبایی شناسانه سوته دلان باشد و نگارنده در فرصتی دیگر به تفصیل در مورد وجوه دیگر این اثر سترگ به نگارش مطلب بنشینیم.
نویسنده: پویا نبی
منبع: سایت سینما سینما
نظرات کاربران