سنگ کلیه چرا و چطور تشکیل می‌شود؟ + گزینه‌های درمانی متداول

سنگ کلیه، رسوبات سختی هستند که از مواد معدنی و نمک تشکیل شده‌اند و در داخل کلیه ایجاد می‌شوند. رژیم غذایی، اضافه‌وزن بدن، برخی از شرایط پزشکی و برخی مکمل‌ها و داروها، از جمله علل متعدد در تشکیل سنگ کلیه هستند. سنگ کلیه می‌تواند هر بخشی از دستگاه ادراری را از کلیه‌ها گرفته تا مثانه تحت تأثیر قرار دهد. اغلب زمانی که ادرار غلیظ می‌شود، سنگ ایجاد می‌شود و به مواد معدنی اجازه می‌دهد تا متبلور شوند و به هم بچسبند. دفع سنگ کلیه می‌تواند بسیار دردناک باشد، اما اگر سنگ‌ها به موقع تشخیص داده شوند، معمولاً آسیب دائمی ایجاد نمی‌کنند.

بسته به شرایطتان، ممکن است برای دفع سنگ کلیه به چیزی جز مصرف داروهای مسکن و نوشیدن آب زیاد نیاز نداشته باشید. در برخی موارد، سنگ‌ها در دستگاه ادراری قرار می‌گیرند که عفونت ادراری را به دنبال دارند و باعث ایجاد عوارض می‌شوند که ممکن است نیاز به جراحی باشد. در صورت افزایش خطر ابتلا به سنگ کلیه، پزشک ممکن است درمان‌های پیشگیرانه‌ای را برای کاهش خطر ابتلا به سنگ‌های کلیویِ مکرر توصیه کند.

دستگاه ادراری از چه قسمت‌هایی تشکیل شده و چگونه کار می‌کند؟

دستگاه ادراری، برای بدن شما حیاتی است، زیرا باعث می‌شود تا بدن از شر مواد زائد و مایعات اضافی خلاص شود. این سیستم مهم در بدن، از دو کلیه، دو حالب، مثانه و مجرای ادرار تشکیل شده است. هر اندام کار مهمی دارد، به ترتیب زیر:

• کلیه‌ها. کلیه‌های لوبیایی‌شکل و به اندازه مشت، در دو طرف ستون فقرات و زیر قفسه سینه قرار دارند. هر روز 120 تا 150 لیتر از خون را فیلتر می‌کنند تا مواد زائد را از بین ببرند و مایعات را متعادل کنند. کلیه‌ها، هر روز یک تا دو لیتر ادرار تولید می‌کنند.
• حالب. پس از اینکه کلیه ادرار را تولید کرد، مایع از طریق حالب لوله‌ای‌شکل به مثانه می‌رود. در هر کلیه، یک حالب وجود دارد. سنگ‌های کلیه می‌توانند از حالب‌ها عبور کنند یا اگر خیلی بزرگ هستند، در آنها گیر کنند. اگر سنگ بیش از حد بزرگ باشد، ممکن است نیاز به جراحی باشد.
• مثانه. بین استخوان‌های لگن، مثانه، اندامی که ادرار را ذخیره می‌کند، قرار دارد.
• مجرای ادرار. این عضو از بدن، لوله‌ای است که ادرار از آن عبور می‌کند. این ایستگاه نهایی دستگاه ادراری است که در آن ادرار (و سنگ کلیه) از بدن خارج می‌شود.

سنگ کلیه چیست؟

سنگ کلیه، یک جسم سخت است که از مواد شیمیایی موجود در ادرار ساخته می‌شود. چهار نوع سنگ کلیه وجود دارد: اسید‌اوریک، کلسیمی، استروویت و سیستین. ادرار دارای مواد زائد مختلفی است که در آن حل شده است. هنگامی که مقدار زیادی از مواد زائد در حجم کم از ادرار وجود دارد، کریستال‌ها شروع به تشکیل می‌کنند. این کریستال‌ها، ترکیبات دیگر را نیز جذب می‌کنند، به هم می‌پیوندند تا جامدی را تشکیل دهند. این توده جامد، با گذشت زمان بزرگ‌تر می‌شود، مگر اینکه با ادرار از بدن خارج شود. معمولاً این مواد شیمیایی توسط کلیه از ادرار دفع می‌شوند.

در بیشتر افراد، داشتن مایع کافی باعث انحلال و دفع آنها می‌شود یا با سایر مواد شیمیایی موجود در ادرار از تشکیل سنگ جلوگیری می‌کند. در صورتی که سنگ کلیه تشکیل شود، سنگ ممکن است در کلیه باقی بماند یا از مجرای ادراری به داخل حالب حرکت کند. گاهی‌اوقات، اندازه سنگ‌ها ریز است، در نتیجه بدون ایجاد درد زیاد از بدن و از ادرار خارج می‌شوند. اما سنگ‌هایی که اندازه بزرگ‌تری دارند، معمولاً به راحتی حرکت نمی‌کنند. در نتیجه ممکن است باعث انسداد ادرار در کلیه، حالب، مثانه یا مجرای ادراری شوند. این همان چیزی است که باعث درد می‌شود. البته در مواردی هم، خروج سنگ می‌تواند منجر به خونریزی شود و از خروج ادرار از بدن جلوگیری کند.

انواع مختلف سنگ کلیه

سنگ کلیه می‌تواند یک مسئله پزشکی دردناک باشد. علل ایجاد سنگ کلیه با توجه به نوع سنگ متفاوت است.
همه سنگ‌های کلیه از کریستال‌های یکسانی تشکیل نشده‌اند. انواع مختلف سنگ کلیه عبارت‌اند از:

اسید‌اوریک

این نوع سنگ کلیه، از رایج‌ترین نوع آن است. آنها می‌توانند در افراد مبتلا به نقرس، دیابت، چاقی و انواع دیگر سندرم متابولیک رخ دهند. این نوع سنگ زمانی ایجاد می‌شود که ادرار، بیش از حد اسیدی باشد. رژیم غذایی غنی از پورین می‌تواند سطح اسیدی ادرار را افزایش دهد. پورین، یک ماده بی‌رنگ در پروتئین‌های حیوانی مانند ماهی، صدف و گوشت است.

کلسیم

سنگ‌های کلسیمی، یکی دیگر از انواع رایج سنگ کلیه هستند. آنها اغلب از اگزالات کلسیم ساخته می‌شوند، اگرچه می‌توانند از کلسیم فسفات یا مالئات نیز تشکیل شوند. مصرف کمتر غذاهای غنی از اگزالات می‌تواند خطر ابتلا به این نوع سنگ را کاهش دهد. مواد غذایی با اگزالات بالا شامل چیپس سیب‌زمنی، بادام‌زمینی، شکلات و اسفناج است. با این حال، حتی اگر برخی از سنگ‌های کلیه از کلسیم ساخته باشند، دریافت کلسیم کافی در رژیم غذایی می‌تواند از تشکیل سنگ جلوگیری کند.

استروویت

این نوع سنگ عمدتاً در افراد مبتلا به عفونت‌های دستگاه ادراری (UTIs) یافت می‌شود. این سنگ‌ها می‌توانند بزرگ باشند و باعث انسداد ادرار شوند. سنگ‌های استروویت ناشی از عفونت کلیه هستند. درمان عفونت زمینه‌ای می‌تواند از ایجاد سنگ‌های استروویت جلوگیری کند.

سیستین

حدود 1 نفر از هر 7000 نفر در سراسر جهان به سنگ کلیه از نوع سیستین مبتلا می‌شوند. این نوع از سنگ کلیه، هم در مردان و هم در زنان مبتلا به اختلال ژنتیکی سیستینوری رخ می‌دهد. سیستین، اسیدی است که به طور طبیعی در بدن وجود دارد. فردی که سنگ کلیه سیستین دارد، این سنگ از کلیه‌ها به ادرار نشت می‌کند.

علائم و نشانه‌هایی که نشان می‌دهند به سنگ کلیه مبتلا شده‌اید

سنگ کلیه معمولاً تا زمانی که در داخل کلیه حرکت نکند یا به یکی از حالب‌ها نرود، علائمی ایجاد نمی‌کند. حالب‌ها، لوله‌هایی هستند که کلیه‌ها و مثانه را به هم متصل می‌کنند. اگر سنگ کلیه در حالب‌ها گیر کند، ممکن است جریان ادرار را مسدود کند و باعث تورم کلیه و اسپاسم حالب شود که می‌تواند بسیار دردناک باشد. در آن مرحله، ممکن است این علائم را تجربه کنید:

• دردی که به صورت موج می‌آید و شدت آن در نوسان است.
• ادرار کدر یا بدبو
• دردی که به قسمت تحتانی شکم و کشاله ران می‌رسد.
• ادرار صورتی، قرمز یا قهوه‌ای
• درد شدید در پهلو، پشت و زیر دنده‌ها
• نیاز مداوم به ادرار کردن، دفع ادرار بیشتر از حد معمول یا ادرار کردن در مقادیر کم
• درد یا احساس سوزش هنگام ادرار کردن
• تب و لرز در صورت وجود عفونت
• تهوع و استفراغ

درد ناشی از سنگ کلیه ممکن است تغییر کند. به عنوان مثال، به مکان دیگری منتقل شود یا شدت آن افزایش یابد. این وضعیت، وقتی اتفاق می‌افتد که سنگ در دستگاه ادراری حرکت می‌کند.

عوامل تأثیرگذار در ابتلا به سنگ کلیه

سنگ کلیه اغلب علت واحدی ندارد و عوامل متعددی ممکن است خطر ابتلا به آنها را افزایش دهند. برخی از این عوامل در زیر ذکر شده است که عبارت‌اند از:

کمبود آب

شما باید به اندازه کافی ادرار کنید تا چیزهایی که می‌توانند به سنگ تبدیل شوند، رقیق شوند. اگر به اندازه کافی نوشیدنی نمی‌نوشید یا زیاد عرق نمی‌کنید، ممکن است ادرار شما تیره به نظر برسد. ادرار در حالت عادی، باید زرد کم‌رنگ یا شفاف باشد. اگر قبلاً سنگ داشته‌اید، باید حدود 8 فنجان ادرار در روز داشته باشید. بنابراین سعی کنید روزانه حدود 10 فنجان آب بنوشید، زیرا مقداری مایعات را از طریق تعریق و تنفس از دست می‌دهید. بهتر است یک لیوان آب را با یک نوشیدنی مرکباتی عوض کنید. به عنوان مثال، سیترات موجود در لیموناد یا آب پرتقال می‌تواند مانع از تشکیل سنگ شود.

رژیم غذایی

آنچه می‌خورید، می‌تواند نقش مهمی در ابتلا به یکی از انواع سنگ کلیه داشته باشد. شایع‌ترین نوع سنگ کلیه زمانی اتفاق می‌افتد که کلسیم و اگزالات هنگام ادرار کردن کلیه‌ها به هم بچسبند. اگزالات، یک ماده شیمیایی است که در بسیاری از غذاها و سبزیجات سالم وجود دارد. اگر قبلاً به این نوع سنگ مبتلا بوده‌اید، ممکن است پزشک به شما بگوید که غذاهای پر اگزالات را محدود کنید، مانند:

• اسفناج
• ریواس
• بلغور
• غلات سبوس‌دار

مراقب تنقلات شور، غذاهای کنسرو شده، گوشت‌ها و سایر غذاهای فرآوری شده باشید. به دلیل وجود سدیم در این نوع غذاها که این را عمدتاً از طریق نمک خوراکی دریافت می‌کنید، می‌تواند شانس شما را برای ابتلا به چندین نوع سنگ کلیه افزایش دهد. از طرف دیگر، گوشت قرمز و صدف می‌توانند باعث افزایش اسید‌اوریک در بدن شما شوند. این می‌تواند در مفاصل جمع شود و باعث نقرس شود یا به کلیه‌های شما برود و سنگ ایجاد کند. مهم‌تر از آن، پروتئین حیوانی، سطح کلسیم ادرار شما را بالا می‌برد و میزان سیترات را کاهش می‌دهد، که هر دو باعث ایجاد سنگ می‌شوند.

مشکلات روده

سنگ‌ها، شایع‌ترین مشکل کلیه در افراد مبتلا به بیماری التهابی روده مانند بیماری کرون و کولیت اولسراتیو هستند. مشکلات روده می‌تواند باعث اسهال شود، بنابراین کمتر ادرار می‌کنید. بدن شما ممکن است اگزالات اضافی را از روده جذب کند، در نتیجه مقدار بیشتری از آن به ادرار شما وارد می‌شود.

چاقی

اگر چاق باشید، تقریباً دو برابر بیشتر احتمال دارد که به سنگ کلیه مبتلا شوید. این زمانی است که شاخص توده بدنی شما 30 یا بالاتر باشد. اگرچه جراحیِ کاهش وزن می‌تواند به کاهش وزن و بهبود سلامت شما کمک کند، اما مطالعات نشان می‌دهد که افرادی که عمل کاهش وزن را انجام می‌دهند، بای‌پس معده، در معرض خطر بیشتری برای سنگ قرار دارند. البته ناگفته نماند که هر جراحی کاهش وزن، این خطر را ندارد و فقط آنهایی که باعث سوء جذب می‌شوند، منجر به مشکلات سنگ کلیه می‌شوند.

سایر شرایط پزشکی

بسیاری از بیماری‌ها می‌توانند در تشکیل یک یا چند نوع سنگ کلیه نقش داشته باشند، از جمله:

• بیماری‌های ژنتیکی خاص مانند کلیه اسفنجی مدولاری، یک نقص مادرزادی است که باعث ایجاد کیست در کلیه‌ها می‌شود.
• دیابت نوع 2. این می‌تواند ادرار شما را اسیدی‌تر کند که باعث تشدید سنگ می‌شود.
• نقرس. این وضعیت باعث می‌شود تا اسید‌اوریک در خون انباشته شود و در مفاصل و کلیه‌ها کریستال ایجاد کند. در چنین وضعیتی، سنگ کلیه می‌تواند بزرگ و بسیار دردناک شود.
• پرکاری پاراتیروئید. غدد پاراتیروئید می‌توانند بیش از حد هورمون‌ها را پمپاژ کنند که باعث افزایش سطح کلسیم در خون و ادرار می‌شود.
• اسیدوز توبولار کلیوی. این مشکل کلیه باعث تجمع بیش از حد اسید در بدن می‌شود.
• سندرم متابولیک. این وضعیت با شدت بیشتر بیماری سنگ کلیه همراه با افزایش دفع کلسیم، اسید‌اوریک و اگزالات ادراری و همچنین کاهش دفع سیترات ادراری مرتبط است.

برخی از داروها

داروهایی که می‌توانند باعث ایجاد سنگ شوند، عبارت‌اند از:

• برخی از داروها برای درمان HIV و ایدز
• آنتی‌بیوتیک‌های خاص، از جمله سیپروفلوکساسین و آنتی‌بیوتیک‌های سولفا
• برخی از دیورتیک‌ها که برای درمان فشار خون بالا استفاده می‌شوند نیز می‌توانند در تشکیل سنگ کلیه مؤثر باشند. اما برخی از دیورتیک‌های تیازیدی به پیشگیری از سنگ کمک می‌کنند.

آیا کودکان ممکن است به سنگ کلیه مبتلا شوند؟

سنگ کلیه در کودکان 5 ساله نیز دیده می‌شود. در واقع، این مشکل در کودکان به قدری رایج است که برخی از بیمارستان‌ها، کلینیک‌های سنگ کلیه را برای بیماران اطفال برگزار می‌کنند. این مشکل، به عوامل متعددی نسبت داده شده است که بیشتر به انتخاب غذا مربوط می‌شود. دو دلیل مهم، یعنی ننوشیدن مایعات کافی و خوردن غذاهای پر نمک است که خطر ابتلا به سنگ کلیه را در کودکان نیز افزایش می‌دهد.

بچه‌ها باید چیپس سیب‌زمینی شور و سیب‌زمینی سرخ کرده و دیگر خوراکی‌های مشابه را کمتر بخورند. غذاهای شور دیگری نیز وجود دارد، مانند: گوشت ساندویچی، سوپ‌های کنسرو شده، وعده‌های غذایی فرآوری‌شده و حتی برخی نوشیدنی‌های ورزشی. نوشابه‌ها و سایر نوشیدنی‌های شیرین نیز می توانند خطر ابتلا به سنگ را افزایش دهند اگر حاوی شربت ذرت با فروکتوز بالا باشند.

تشخیص سنگ کلیه چطور انجام می‌شود؟

به طور کلی، تشخیص سنگ کلیه با تاریخچه پزشکی، معاینه فیزیکی و آزمایشات تصویربرداری شروع می‌شود. هدف از معاینه، این است که پزشکان می‌خواهند اندازه و شکل دقیق سنگ کلیه را بدانند. این را می‌توان با یک سی‌تی‌اسکن با وضوح بالا از کلیه‌ها به سمت مثانه یا رادیوگرافی KUB انجام داد که اندازه سنگ و موقعیت آن را نشان می‌دهد. اشعه‌ایکس KUB اغلب توسط جراحان برای تعیین اینکه آیا سنگ برای درمان با سنگ‌شکن مناسب است یا خیر، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در برخی از افراد، پزشکان پیلوگرام داخل وریدی یا lVP، نوع خاصی از اشعه‌ایکس از سیستم ادراری را که پس از تزریق رنگ گرفته می‌شود، تجویز می‌کنند.

در مرحله بعد، پزشک تصمیم خواهد گرفت که چگونه سنگ شما را درمان کند. سلامت کلیه‌ها با آزمایش خون و آزمایش ادرار ارزیابی می‌شود. در مرحله بعد پزشک، به دنبال بررسی علت ایجاد سنگ خواهد بود. به منظور انجام این بررسی، سنگ پس از خارج شدن از بدن شما آنالیز می‌شود و پزشک خون شما را از نظر کلسیم، فسفر و اسید‌اوریک آزمایش می‌کند. همچنین ممکن است پزشک از شما بخواهد که ادرار خود را به مدت 24 ساعت برای آزمایش کلسیم و اسید‌اوریک جمع‌آوری کنید.

روش‌های درمانی سنگ کلیه

درمان با توجه به نوع سنگ انجام می‌شود. به طور معمول، نوشیدن شش تا هشت لیوان آب در روز جریان ادرار را افزایش می‌دهد. افرادی که کم‌آب هستند یا تهوع و استفراغ شدید دارند، ممکن است به مایعات داخل وریدی نیاز داشته باشند. سایر گزینه‌های درمانی عبارت‌اند از:

دارودرمانی

تسکین درد ممکن است به داروهای مخدر نیاز داشته باشد. وجود عفونت نیاز به درمان با آنتی‌بیوتیک دارد. سایر داروها عبارت‌اند از:

• دیورتیک‌های تیازیدی برای جلوگیری از تشکیل سنگ‌های کلسیمی
• محلول‌های فسفر برای جلوگیری از تشکیل سنگ‌های کلسیمی
• آلوپورینول (زیلوپریم) برای سنگ‌های اسید‌اوریک
• بی‌کربنات سدیم یا سیترات سدیم برای کاهش اسیدی شدن ادرار
• ناپروکسن سدیم (Aleve)، ایبوپروفن (Advil) و یا استامینوفن (تیلنول) برای کاهش درد

سنگ‌شکنی

در سنگ‌شکنی برون‌اندامی، از امواج شوکی برای شکستن سنگ‌های بزرگ استفاده می‌کند تا بتوانند راحت‌تر حالب‌ها را به مثانه منتقل کنند. این روش ممکن است ناراحت کننده باشد و نیاز به بیهوشی داشته باشد. می‌تواند باعث کبودی در شکم و پشت و خونریزی در اطراف کلیه و اندام‌های مجاور شود.

جراحی تونل (نفرولیتوتومی از راه پوست)

جراح، سنگ‌ها را از طریق یک برش کوچک در پشت بر می‌دارد. ممکن است فردی به این روش نیاز داشته باشد، زمانی که:

• این سنگ باعث انسداد و عفونت می‌شود یا به کلیه‌ها آسیب می‌رساند.
• سنگ بیش از حد بزرگ شده است که نمی‌تواند دفع شود.
• درد قابل مدیریت نیست.

اورتروسکوپی

هنگامی که سنگی در حالب یا مثانه گیر می‌کند، پزشک ممکن است از ابزاری به نام «اسکوپ» برای برداشتن آن استفاده کند. در این روش، یک سیم کوچک با دوربین متصل، به مجرای ادرار وارد می‌شود و سپس به مثانه منتقل می‌شود. پزشک از یک قفس کوچک برای گیر انداختن سنگ و برداشتن آن استفاده می‌کند. سپس سنگ برای تجزیه و تحلیل به آزمایشگاه فرستاده می‌شود.

مدیریت درد

دفع سنگ کلیه می‌تواند باعث درد و ناراحتی شود. پزشک ممکن است مصرف مسکن‌های بدون نسخه مانند استامینوفن یا ایبوپروفن را برای کمک به کاهش علائم توصیه کند. برای درد شدید، پزشک ممکن است یک داروی مخدر یا داروی ضد التهابی مانند کتورولاک (تورادول) را نیز تجویز کند. سایر درمان‌های طبیعی نیز ممکن است باعث تسکین کوتاه‌مدت علائم شوند، از جمله گرفتن حمام یا دوش آب گرم یا استفاده از پد گرم‌کننده روی ناحیه آسیب‌دیده.

چگونه از ابتلا به سنگ کلیه جلوگیری کنیم؟

هیدراتاسیون کافیِ بدن، یک اقدام پیشگیرانه و کلیدی در ابتلا به سنگ کلیه است. توصیه می‌شود روزانه و به اندازه کافی مایعات بنوشید تا حداقل 2.5 لیتر ادرار دفع شود. افزایش مقدار ادراری که دفع می‌کنید، به شستشوی کلیه‌ها کمک می‌کند. برای کمک به افزایش مصرف مایعات می‌توانید آب زنجبیل، نوشیدنی لیمو و آب‌میوه را جایگزین آب کنید. اگر سنگ‌ها مربوط به سطوح پایین سیترات باشد، آب سیترات می‌تواند به جلوگیری از تشکیل سنگ کمک کند.

خوردن غذاهای غنی از اگزالات در حد اعتدال و کاهش مصرف نمک و پروتئین‌های حیوانی نیز می‌تواند خطر ابتلا به سنگ کلیه را کاهش دهد. پزشک ممکن است داروهایی را برای کمک به جلوگیری از تشکیل سنگ‌های کلسیمی و اسید‌اوریکی تجویز کند. اگر سنگ کلیه داشته‌اید یا در معرض خطر سنگ کلیه هستید، با پزشک خود صحبت کنید تا بهترین روش‌های پیشگیری را از پزشک خود دریافت کنید.

کلام پایانی

بسیاری از سنگ‌های کلیه به مرور زمان، خود‌به‌خود و بدون نیاز به درمان از بین می‌روند. داروها و درمان‌های جراحی برای برداشتن سنگ‌های کلیوی بزرگ‌تر معمولاً بسیار موفقیت‌آمیز هستند و دوره نقاهت کم‌تری دارند. این احتمال وجود دارد که در طول زندگی، چندین بار دچار سنگ کلیه شوید. اگر به طور مکرر به سنگ کلیه مبتلا می‌شوید، ممکن است پزشک با شما همکاری کند تا علت ایجاد سنگ را کشف کند. هنگامی که علت آن پیدا شد، ممکن است بتوانید تغییراتی در رژیم غذایی ایجاد کنید تا از تشکیل سنگ‌های جدید در آینده جلوگیری کنید.