صنعت فرش ریشه در هنر هر جامعه دارد. طراحی و نقوش هر فرش نشان‌دهنده فرهنگ، اصالت و هنر آن کشور است. بافت فرش از دیرباز در ایران رواج داشته است و تاریخچه فرش ایران جزو جدانشدنی از فرهنگ و هویت ایرانی است. قدیمی‌ترین فرش موجود در جهان متعلق به زمان هخامنشیان و یک فرش ایرانی است.
این هنر در کنار اصالت و زیبایی‌های باقیمانده از گذشته‌های بسیار دور، هر روز مورد استقبال بیشتری در میان کشورهای دیگر قرار می‌گیرد. زیبایی در طراحی و دارا بودن نقوش خاص، در ماندگاری آن تأثیر بسیار زیادی دارد. هنرمندان ایرانی با ظرافت و رعایت همه اصول زیبایی‌شناختی در همه ابعاد فرش، فرش ایرانی را به اثری بی‌نظیر تبدیل کرده‌اند. در این مطلب می‌خواهیم به تاریخچه فرش در ایران بپردازیم.
مروری بر تاریخچه فرش ایرانی
شغل بسیاری از مردم ایران در سال‌های گذشته بافندگی فرش بوده است. همان‌طور که گفته شد؛ هنر هر جامعه ریشه در فرهنگ آن جامعه دارد که با گذر زمان علاوه بر هنر دوستی، مردم با صبر و پشتکار و همچنین با استفاده از مواد اولیه و رنگ‌های خاص، آن را به کمال و تعالی رسانده است.
سابقه به‌جامانده تاریخی از فرش‌های ایرانی بر طبق مستندات به قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد. فرش پازیریک، یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین فرش‌های جهان است که نشان‌دهنده تاریخچه طولانی هنر بافندگی فرش در جهان است. سابقه این فرش به بیش از دو هزار سال قبل در ایران بازمی‌گردد.
در این مقاله سعی شده است که لابه‌لای دورههای متفاوت تاریخی ایران‌زمین به تاریخچه شکل‌گیری فرش و رشد آن بپردازیم تا بدانیم طی این دوران چگونه دچار تغییر گردیده و چه آداب و سننی بر طراحی و نقوش آن تأثیر گذاشته است.
تاریخچه فرش ایران مروری بر دوره هخامنشیان
امپراطوری گسترده و قدرتمند هخامنشیان نه‌تنها از صنایع و تولیدات دنیای زیر سلطه خود در تجملات و تزئینات دربار و پایتختشان بهره بردند؛ بلکه با حمایت از حرفه‌ها و صنایع به تولید بسیاری از کالاها و به‌خصوص انواع پارچه و نخ نیز پرداختند. با کشف قالی پازیریک و بررسی گره‌های آن توسط باستان‌شناسان نامدار، قدمت فرش ایرانی بر همگان مشخص شد. شکل و طراحی‌های بکار رفته در این فرش نشان‌دهنده به کمال رسیدن بافندگان فرش در آن زمان بوده است که چنین فرشی را در 25 قرن پیش بافته‌اند.
دوره ساسانیان
باتوجه‌به اسناد پیدا شده از دوره ساسانی، می‌توان به این نکته پی برد که فرش بهارستان به نام‌های بهار کسری، مهستان و بهار خسرو در آن دوره رواج داشته است. بهار خسرو که یکی از بافته‌های باقیمانده این دوران است و از آن در کتاب طبری نام‌برده‌شده است. شهرت این فرش به سبب نقش‌ونگار منحصربه‌فرد آن در نمایش باغی آراسته با گل‌ها و پرندگان و نیز وجود جوی‌های آب روان در فرش بوده است.
فرش‌های بافته شده در این دوران با طلا، نقره، نخ‌های ابریشمی و نیز تزئین شده با سنگ‌های گران‌قیمت بوده که با حمله اعراب در این دوره متأسفانه تمامی این فرش‌ها نابود شده و اثری از آنها به جا نمانده است.
در این دوران به‌واسطه ورود اسلام به ایران و به دلیل آموخته‌های دینی، نقوش انسانی روی فرش جای خود را به نقوش هندسی و المان‌های دیگری داد. این اتفاق سرآغاز شروع فصل جدیدی از طراحی و نقوش فرش ایرانی شده است. لازم به ذکر است که در این بازه زمانی فرش‌های ایرانی با پارچه‌هایی ابریشمی توسط تاجران ایرانی به کل دنیا ارسال و به دنیا معرفی شدند.
دوره تیموریان
این دوره به عصر درخشان مینیاتور ایرانی مشهور بوده است. در مینیاتورهای باقیمانده از آن دوران، تصاویری از فرش دیده می‌شود. همان‌طور که گفته شد؛ در دورههای مختلف و بر اساس تغییرات فرهنگ، نظرات و علایق بزرگان و پادشاهان هنر، هنرمندان صنایع مختلف را دستخوش تغییر می‌کردند. در نتیجه بافنده‌های فرش ایران نظرات و سبک‌های جدید را با سبک قدیمی ترکیب و یا جایگزین می‌کردند.
در دوران تیموریان طرح‌های هندسی در نقش فرش‌ها جای خود را به خطوط دوار و منحنی داد. طراحی از پیچک و گل به همراه تصویری از حیوانات و پرندگان در نقوش فرش ایرانی جای گرفت و در اواخر این دوره بود که فرش به اوج کمال خود رسید.
دوره صفویان
در این دوره با اوج‌گیری دین اسلام در تمامی نقاط ایران و تأثیر زیاد افکار مذهبی در همه عرصه‌ها، فرش ایرانی نیز دچار تغییراتی در طراحی شد. نقوش فرش ایران، رنگ و طرح مذهبی به خود گرفت. لازم به ذکر است که در دوره صفویه کارگاه‌های کوچک و بزرگی شروع به فعالیت در زمینه فرش‌بافی کردند و هنر فرش‌بافی به اوج شهرت خودش رسید.
قالیبافان دوره صفویه حدود پانصد هزار تخته فرش از خود به یادگار گذاشتند که برخی از آنها به‌عنوان شاهکارهای هنری آن زمان در موزه‌ها نگهداری می‌شود. طرح شاه‌عباسی از مطرح‌ترین طرح‌های فرش در دوره صفویه بوده است. طرح شاه‌عباسی از نقوش رایج در شهر اصفهان بوده و همچنین در شهرهای مشهد و تبریز نیز رواج داشته و از جمله زیباترین نقوش ایرانی بوده است.
باتوجه‌به محصولات بسیار خوبی که در این دوره بافته شده بود، فرش‌های ایرانی به‌عنوان هدیه به کشورهای دیگر ارسال می‌شدند. این فرش‌ها معمولاً با نخ‌هایی از طلا و نقره و همچنین از جنس ابریشم خالص بافته می‌شدند. در نتیجه هدایای بسیار گران‌قیمت و ارزشمندی بودند. همه این‌ها در کنار هم باعث شد؛ فرش به‌عنوان کالایی برای تجارت به رسمیت شناخته شده بود.
دوره افغان‌ها
در پایان دوره صفویان و با هجوم افغان‌ها به ایران بسیاری از کارگاه‌های فرش مورد هجوم قرار گرفت و نابود گردید. در زمان افغان‌ها اصفهان که در آن زمان مهد پرورش هنرمندان و صنعتگران بود به‌طورکلی نابود شد. باید به عشایر چادرنشین و هنرمندان فرش‌بافی که در شهرهای کوچک ایران افتخار کرد که در آن زمان هنر بافندگی فرش را حفظ و به آیندگان منتقل کردند.
دوره افشاریان
پس از هجوم افغان‌ها و غارت کشور که باعث افول بسیاری از صنایع و اقتصاد کشور شد؛ با تخریب مراکز شهری و اجبار به مهاجرت افراد به دیگر قسمت‌های کشور، سبب ایجاد مراکز جدید بافت فرش شد. پراکندگی و آشفتگی در طرح‌های فرش بخصوص در شمال غربی ایران، به علت تغییرات و جابه‌جایی‌های رخ‌داده در این زمان است.
در دوران حکومت افشاریه، مشهد به‌عنوان پایتخت فرش ایرانی بوده است. فرش‌های بافته شده در این دوره دارای رنگ‌های گرم بیشتری در نقوش آن است.
دوران زندیه
اولین پادشاه زندیه که پس از دوران افشاریان به قدرت رسید؛ متأسفانه باتوجه‌به وضعیت اقتصادی و سیاسی متزلزل، به هنر و صنعت فرش‌بافی توجه بسیاری نکرده و درنتیجه این صنعت رونق چندانی در این دوره نداشته است. اما بافت فرش محلی در نواحی مرزی ایران که از نظر سیاسی و بعضاً اقتصادی به‌صورت مستقیم تحت کنترل ایران نبوده، ادامه پیدا کرد.
در این دوران از آن تجمل و زیبایی دوره صفویه در بافت فرش دیگر نشانی وجود ندارد. بافت‌های رایج در این دوران بیشتر فرش‌هایی با طرح گل‌وبوته و نیز شکارگاه بوده است.
دوره قاجاریه
سال‌ها رکورد اقتصادی باعث از رونق افتادن فرش ایرانی شده بود. با آغاز پادشاهی ناصرالدین‌شاه، دوباره این هنر رونق گرفته و فصل جدیدی برای بافندگان فرش رقم خورد. شهر تبریز در دوره قاجاریه به‌عنوان مرکز سبک مدرن بافندگی شهرت گرفته بود و این خود دلیل به‌وجودآمدن نقوش و شیوه‌های بافت طراحی جدید در بافت فرش شد.
به این نکته باید توجه داشت که به دلیل ارتباط نزدیک پادشاهان و بزرگان دوره قاجاریه با اروپا باعث شده که ردی از سبک‌های اروپایی به فرش ایرانی وارد گردد.
دوره معاصر
پس از پشت سر گذاشتن دورههای مختلف حکمتی، در حال حاضر صنعت و هنر فرش‌بافی ایرانی در اوج شکوفایی و درخشش خود قرار دارد. در این دوره بخش‌های خصوصی و دولتی بسیاری فعالیت خود را در زمینه تولید فرش شروع کردند. ت
تعداد بسیاری از این مراکز، باعث تنوع بالا در ارائه طرح، رنگ و بافت فرش ایرانی شدند. در حال حاضر، فرش زینتی و ابریشمی زیادی به بازار داخل و خارج عرضه می‌شود. در حال حاضر فرش‌های نقش‌برجسته، دورو و حجم‌دار بسیاری در بازار موجود است.
نقوش و طراحی فرش ایرانی
باتوجه‌به دورههای متفاوت نام‌برده که تأثیرات بسیاری در شکل‌گیری نقوش و طراحی فرش ایرانی داشته است. اگر بخواهیم دسته‌بندی کاملی از نقش فرش‌های ایرانی داشته باشیم، می‌توان به تقسیم‌بندی زیر اشاره کنیم:
- آثار باستانی و اسلامی
- شاه‌عباسی
- طرح‌های اسلیمی
- اقتباس شده
- طرح‌های بندی
- افشان
- طرح بته جقه
- ترکمن
- درختی
- گل فرنگ
- شکارگاهی
- خشتی
- ماهی
- گلدانی
- هندسی
- هندسی
- محرمات
- محرابی
- عشایری
علت محبوبیت فرش ایرانی
طبق بررسی‌های انجام شده و تاریخچه بسیار طولانی فرش ایرانی ونیز دارابودن طراحی و نقوش خاص ایرانی، نام فرش ایرانی در سراسر جهان آشنا و مطرح است. در کشورهای مطرحی مانند ترکیه، اسپانیا، افغانستان، پاکستان، قفقاز، هند، چین و حتی کشورهای رومانی و شبه‌جزیره بالکان نیز صنعت فرش و هنر بافندگی رواج داشته و کشورهای دیگری نیز در این زمینه تاکنون فعالیت دارند.
دلیل محبوبیت فرش ایرانی نسبت به فرش سایر کشورها در این است که تنوع رنگ بیشتری در آن بکار رفته است. ایران از نظر کیفیت مواد اولیه بکار رفته در بافت فرش، جزو کشورهایی است که از مرغوب‌ترین و بهترین مواد برای بافت آن استفاده می‌کند.
به‌طورکلی هنر، ظرافت خاص و وجود رنگ‌های زنده و طبیعی در کنار نقش و نگارهای جذاب و گیرا در فرش ایرانی، برای هر بیننده و خریداری چشم‌نواز و موردپسند است. مجموعه کامل این عوامل در فرش ایرانی باعث شده است که فرش ایرانی از معروفیت و محبوبیت خاصی در سراسر جهان برخوردار باشد.
نتیجه‌گیری
در این مقاله از مجله خوبو به بررسی تاریخچه فرش ایرانی پرداخته شد و طبق مستندات ایرانیان از دیرباز مهارت، هنر، سلیقه و نیز نبوغ خود را در بافندگی و مخصوصاً فرش‌بافی به نمایش گذاشتند. اما همان‌طور که می‌دانید هنر فرش‌بافی در برخی از مناطق بیشتر از جاهای دیگر زبانزد خاص و عام است. طبق دورههای متفاوت تاریخی در ایران نمادها و سمبل‌های متفاوتی در بافت و طراحی و بافت فرش ایرانی به وجود آمده است.
آگاهی از نمادها و این سمبل‌های فرش ایرانی می‌توان درک بهتری از این هنر را منتقل کند. بر اساس مستندات باقیمانده می‌توان نتیجه گرفت که هنر فرش‌بافی از میان روستاییان و عشایر ایران شکل‌گرفته و این هنر با گذر زمان مورد توجه بخش‌های دیگر قرار گرفته است.
نظرات کاربران