کم خونی، وضعیتی است که در آن فرد فاقد گلبول‌های قرمز سالم کافی برای حمل اکسیژن به بافت‌های بدن است. بر اساس مقاله‌ای که اخیراً منتشر شده است، حدود یک سوم جمعیت جهان به نوعی از کم‌خونی مبتلا هستند. ابتلا به کم‌خونی که به آن هموگلوبین پایین نیز گفته می‌شود، می‌تواند باعث احساس خستگی و ضعف شود. انواع مختلفی از کم‌خونی وجود دارد که هر کدام علت خاص خود را دارند. کم‌خونی می‌تواند موقت یا طولانی‌مدت و از خفیف تا شدید متغیر باشد. در بیشتر موارد، کم‌خونی بیش از یک علت دارد. اگر مشکوک به کم‌خونی هستید، لازم است که به پزشک مراجعه کنید. این می‌تواند یک علامت هشدار دهنده از یک بیماری جدی باشد. در این مقاله انواع، علائم و علل کم‌خونی و همچنین در خصوص درمان‌های موجود، مطالبی را به شما ارائه می‌دهم.
کم خونی چیست؟
کم خونی، به عنوان تعداد کم گلبول‌های قرمز تعریف می‌شود. در یک آزمایش خون معمول، کم‌خونی به صورت هموگلوبین پایین یا هماتوکریت گزارش می‌شود. هموگلوبین، پروتئین اصلی در گلبول‌های قرمز شما است. این اکسیژن را حمل می‌کند و آن را به سراسر بدن شما می‌رساند. اگر کم خونی دارید، سطح هموگلوبین نیز پایین خواهد آمد. اگر به اندازه کافی کم باشد، ممکن است بافت‌ها یا اندام‌ها اکسیژن کافی دریافت نکنند. علائم کم خونی مانند خستگی یا تنگی نفس به این دلیل اتفاق می‌افتد که اندام‌های شما آنچه را که برای کار کردن نیاز دارند، دریافت نمی‌کنند. زنان، کودکان خردسال و افرادی که بیماری‌های طولانی‌مدت دارند، بیشتر در معرض کم خونی هستند. موارد مهمی که باید به خاطر داشته باشید، عبارت‌اند از:
- افراد مسن بیشتر در معرض خطر کم خونی هستند، زیرا احتمال ابتلا به بیماری کلیوی یا سایر بیماری‌های مزمن پزشکی در آنها بیشتر است.
- زنان در معرض خطر کم خونی فقر آهن به دلیل از دست دادن خون ناشی از قاعدگی و افزایش تقاضای خون در دوران بارداری هستند.
- اشکال خاصی از کم خونی از طریق ژن‌های شما منتقل می‌شود و نوزادان ممکن است از بدو تولد به آن مبتلا شوند.
انواع مختلفی از کم خونی وجود دارد که همه علل و درمان‌های متفاوتی دارند. برخی از اشکال کم خونی، مانند کم خونی خفیف که در دوران بارداری اتفاق می‌افتد، چندان نگران کننده نیست. اما برخی از انواع کم خونی ممکن است نشانه یک بیماری جدی زمینه‌ای باشد.
انواع مختلف کم خونی
انواع مختلفی از کم خونی وجود دارد که هر کدام به دلایلی ایجاد می‌شود که در ادامه به هر یک اشاره می‌کنم:
نارسایی کمبود آهن
کم خونی ناشی از فقر آهن، شایع‌ترین نوع کم خونی است و زمانی اتفاق می‌افتد که آهن کافی دریافت نمی‌کنید. تخمین زده می‌شود که 50 درصد همه کم خونی‌ها به دلیل کمبود آهن است. عوامل مختلفی می‌توانند به کاهش سطح آهن در بدن شما کمک کنند، از جمله:
- دریافت کمتر از مقدار توصیه شده روزانه آهن در رژیم غذایی
- داشتن یک بیماری که می‌تواند جذب آهن را دشوارتر کند، مانند انجام IBD یا جراحی قبلی بای‌پس معده
- از دست دادن خون
بسیاری از افراد مبتلا به کم خونی فقر آهن خفیف یا متوسط هیچ علامتی ندارند. در این افراد، کم خونی اغلب طی آزمایشات معمول خون تشخیص داده می‌شود. کم خونی شدید ناشی از فقر آهن می‌تواند علائمی ایجاد کند که می‌تواند شامل مواردی همچون خستگی، تنگی‌نفس و یا درد سینه باشد، اما محدود به این علائم نمی‌شود. چنانچه این نوع کم خونی درمان نشود، می‌تواند عوارض جدی ایجاد کند.
کم خونی ناشی از کمبود ویتامین
این عارضه به دلیل داشتن سطوح پایین‌تر از حد طبیعی فولات یا ویتامین B12 ایجاد می‌شود. این نوع کم خونی معمولاً به دلیل دریافت کم این مواد مغذی در رژیم غذایی است. علاوه بر برخی از علائم کلی کم خونی، علائمی که نشان می‌دهد کم خونی ممکن است به دلیل سطوح پایین فولات ایجاد شود، می‌تواند شامل درد در دهان و زبان و یا تغییر رنگ در پوست، مو و یا ناخن باشد.
کم خونی پرنیشیوز، نوع خاصی از کم خونی است که به دلیل سطوح پایین ویتامین B12 ایجاد می‌شود. افراد مبتلا به کم خونی خطرناک اغلب فاقد پروتئینی هستند که در معده به نام فاکتور داخلی ساخته می‌شود. فاکتور درونی به بدن شما کمک می‌کند تا ویتامین B12 را از رژیم غذایی شما جذب کند. در برخی موارد، روده کوچک در جذب ویتامین B12 نیز مشکل دارد. کم خونی ناشی از کمبود ویتامین B12 نیز دارای علائم رایج کم خونی است. برخی از علائم مختص کمبود ویتامین B12 عبارت‌اند از:
- مشکلات رفلکس یا حرکت
- بی‌حسی و سوزن سوزن شدن در دست یا پا
- گیجی
- ضعف عضلانی
- سوزش سردل
- مشکل با حافظه
- یک زبان صاف و ضخیم قرمز
- افسردگی
این نوع از کم خونی، می‌تواند مشکلات گوارشی را نیز برای فرد ایجاد کند. علائم گوارشی می‌تواند شامل سوزش سر دل، حالت تهوع یا استفراغ، یبوست و یا نفخ معده باشد.
کم خونی همولیتیک
در کم‌خونی همولیتیک، گلبول‌های قرمز خون سریع‌تر از بدن شما می‌تواند آنها را جایگزین کند، از بین می‌روند. علل مختلفی برای کم خونی همولیتیک وجود دارد، از جمله:
- شرایط ارثی مانند بیماری سلول داسی‌شکل و تالاسمی
- فعالیت خودایمنی که در آن بدن شما آنتی‌بادی‌هایی تولید می‌کند که به گلبول‌های قرمز حمله کرده و آنها را از بین می‌برند.
- آسیب فیزیکی به گلبول‌های قرمز، مانند استفاده از دستگاه بای‌پس قلب-ریه یا دریچه‌های مصنوعی قلب
- عوارض جانبی انواع خاصی از داروها، مانند استامینوفن یا پنی‌سیلین
- قرار گرفتن در معرض سموم
- عفونت‌هایی مانند مالاریا
علاوه بر علائم کم خونی عمومی، برخی از علائم اضافی که بیشتر مختص کم خونی همولیتیک هستند، عبارت‌اند از: زردی، طحال بزرگ‌شده، لرزر، درد پشت یا بالای شکم.
کم خونی آپلاستیک
کم خونی آپلاستیک زمانی اتفاق می‌افتد که مغز استخوان، گلبول‌های قرمز کافی تولید نمی‌کند. این به دلیل آسیب به سلول‌های بنیادی در مغز استخوان است که به طور معمول به گلبول‌های قرمز تبدیل می‌شود. به دلیل این آسیب، گلبول‌های قرمز کمتری ساخته می‌شود. کم خونی آپلاستیک بیشتر در اثر فعالیت خودایمنی ایجاد می‌شود که در طی آن سیستم ایمنی بدن شما به سلول‌های بنیادی در مغز استخوان حمله می‌کند. سایر علل عبارت‌اند از: برخی داروها، قرار گرفتن در معرض سموم و تغییرات ژنتیکی ارثی.
کم خونی آپلاستیک همچنین بر تولید گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها تأثیر می‌گذارد. بنابراین افراد مبتلا به این نوع کم خونی علاوه بر کاهش تعداد گلبول‌های قرمز خون، تعداد گلبول‌های سفید و پلاکت خون نیز کم هستند. تعداد کم گلبول‌های سفید می‌تواند منجر به عفونت‌های مکرر شود، در حالی که سطوح پایین پلاکت‌ها می‌تواند باعث کبودی یا خونریزی آسان شود. سایر علائم بالقوه کم خونی آپلاستیک شامل بثورات پوستی و حالت تهوع است.
کم خونی ناشی از التهاب یا بیماری مزمن
این بیماری به دلیل شرایط بهداشتی زمینه‌ای است که باعث التهاب در بدن می‌شود. اعتقاد بر این است که اثرات این التهاب ممکن است نحوه عملکرد بدن شما را تغییر دهد. به عنوان مثال، افراد مبتلا به این نوع کم خونی ممکن است:
- اریتروپویتین کمتری تولید کنند، هورمونی که در کلیه‌ها ساخته می‌شود و تولید گلبول‌های قرمز را تحریک می‌کند.
- با وجود داشتن مقدار زیادی آهن ذخیره شده، سطح آهن در خون پایین است.
- گلبول‌های قرمز خونی دارند که طول عمر آنها کوتاه‌تر از حد طبیعی است، یعنی سریع‌تر از جایگزین شدن می‌میرند.
- مغز استخوانی دارید که به خوبی به اریتروپویتین پاسخ نمی‌دهد.
بسیاری از شرایط مختلف سلامتی می‌توانند باعث کم خونی ناشی از التهاب یا بیماری مزمن شوند. برخی از این‌ها شامل سرطان، بیماری‌های خودایمنی، بیماری مزمن کلیوی، عفونت‌هایی مانند HIV یا سل و IBD، از جمله کولیت اولسراتیو و بیماری کرون است. البته محدود به این موارد گفته‌شده نمی‌شود.
چه عواملی باعث کم خونی می‌شود؟
گلبول‌های قرمز خون در مغز استخوان تولید می‌شوند و طول عمر متوسطی بین 100 تا 120 روز دارند. به طور متوسط، مغز استخوان در هر ثانیه 2 میلیون گلبول قرمز تولید می‌کند، در حالی که تقریباً همین تعداد از گردش خون خارج می‌شود. حدود 1 درصد از گلبول‌های قرمز خون هر روز از گردش خون خارج و جایگزین می‌شود. هر فرآیندی که بر این تعادل بین تولید و تخریب گلبول‌های قرمز تأثیر منفی بگذارد، می‌تواند باعث کم خونی شود. علل این بیماری به طور کلی به مواردی تقسیم می‌شوند که تولید گلبول‌های قرمز را کاهش می‌دهند و مواردی که باعث افزایش تخریب یا از دست دادن گلبول های قرمز می‌شوند.
عواملی که باعث کاهش تولید گلبول‌های قرمز می‌شود
وقتی تولید گلبول‌های قرمز کمتر از حد طبیعی باشد، تعداد گلبول های قرمز خون بیشتری نسبت به ورود به گردش خون از بدن شما خارج می‌شود. این می‌تواند منجر به کم خونی شود. عواملی که تولید گلبول‌های قرمز را کاهش می‌دهند به دو دسته اکتسابی و ارثی تقسیم می‌شوند. عوامل اکتسابی که می‌توانند تولید RBC را کاهش دهند، عبارت‌اند از:
- برخی از انواع سرطان مانند لوسمی، لنفوم و مولتیپل میلوما
- کم‌کاری تیروئید
- بیماری کلیوی
- انواع خاصی از عفونت‌ها، مانند HIV و سل
- دریافت ناکافی مواد مغذی مهم برای تولید گلبول‌های قرمز خون مانند آهن، ویتامین B12 یا فولات
- بیماری های خود ایمنی مانند لوپوس یا آرتریت روماتوئید
- قرار گرفتن در معرض سموم، مانند سرب
- انواع خاصی از داروها یا درمان‌ها، به ویژه شیمی‌درمانی و پرتودرمانی برای سرطان
- بیماری التهابی روده (IBD) مانند کولیت اولسراتیو و بیماری کرون
- کم‌خونی آپلاستیک
برخی از انواع بیماری‌های ژنتیکی (ارثی) نیز با کاهش تولید گلبول‌های قرمز سالم همراه است. این شامل:
- ترومبوسیتوپنی آمگاکاریوسیتی (Amegakaryocytic thrombocytopenia)
- سندرم شواچمن-الماس (Schwachman-Diamond syndrome)
- کم خونی دیاموند-بلک‌فان (Diamond-Blackfan anemia)
- کم خونی فانکونی (Fanconi anemia)
عواملی که باعث افزایش تخریب یا از بین رفتن گلبول‌های قرمز می‌شود
هر چیزی که باعث کاهش یا از بین رفتن گلبول‌های قرمز با سرعتی سریع‌تر از تولید آنها شود، می‌تواند باعث کم خونی شود. عواملی که باعث افزایش تخریب گلبول‌های قرمز می‌شوند نیز می‌توانند اکتسابی یا ارثی باشند. برخی از عوامل اکتسابی که ممکن است منجر به افزایش تخریب یا از بین رفتن گلبول‌های قرمز در اثر از دست دادن خون شوند، عبارت‌اند از:
- خونریزی شدید قاعدگی
- تصادفات یا جراحات
- اندومتریوز
- خونریزی شدید بینی
- اهدای خون مکرر
- ضایعات گوارشی، مانند زخم یا ضایعات ناشی از IBD یا سرطان
- عمل جراحی
- زایمان
یکی دیگر از عواملی که بر از دست دادن گلبول قرمز خون تأثیر می‌گذارد، همولیز است. این وضعیت، زمانی ایجاد می‌شود که گلبول‌های قرمز به دلیل موارد زیر خیلی زود تجزیه می‌شوند:
- بیماری‌های کبدی، مانند هپاتیت یا سیروز
- عوارض جانبی دارو
- فعالیت خودایمنی
- عفونت‌هایی مانند مالاریا
- قرار گرفتن در معرض سموم
- طحال بزرگ شده
همچنین برخی از بیماری‌های ارثی نیز بر افزایش تخریب گلبول‌های قرمز خون تأثیر می‌گذارد، از جمله: بیماری سلول داسی‌شکل، کمبود گلوکز-6-فسفات دهیدروژناز (G6PD)، تالاسمی، کمبود پیروات کیناز، اسپرهسیتوز ارثی و الیپتوسیتوز ارثی.
علائم و نشانه‌های کم خونی
اگر کم خونی خفیف باشد یا اگر مشکل به کندی ایجاد شود، ممکن است هیچ علامتی نداشته باشید. علائمی که ممکن است در ابتدا رخ دهد، عبارت‌اند از:
- تحریک‌پذیری
- مشکلات تمرکز یا تفکر
- بی‌حسی و گزگز دست و پا
- سردرد
- احساس ضعف یا خستگی بیشتر از حد معمول یا با ورزش
اگر کم خونی بدتر شود، علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- ناخن‌های شکننده
- رنگ پوست کمرنگ
- رنگ آبی تا سفیدی چشم
- تنگی نفس با فعالیت خفیف یا حتی در حالت استراحت
- خونریزی غیر طبیعی یا افزایش قاعدگی در زنان
- زبان زخم یا ملتهب
- سبکی سر هنگام ایستادن
- از دست دادن میل جنسی در مردان
- زخم‌های دهان
- میل به خوردن یخ یا سایر چیزهای غیر خوراکی (سندرم پیکا)
این بیماری چگونه تشخیص داده می‌شود؟
آزمایش شمارش کامل سلول‌های خون (CBC)، گلبول‌های قرمز، هموگلوبین و سایر قسمت‌های خون را اندازه‌گیری می‌کند. پزشک شما در مورد سابقه خانوادگی و سابقه پزشکی بعد از CBC سوال خواهد کرد. آنها احتمالاً آزمایشاتی را انجام خواهند داد، از جمله:
- اسمیر خون برای شمارش گلبول‌های سفید، بررسی شکل گلبول‌های قرمز خون و جستجوی سلول‌های غیرعادی
- شمارش رتیکولوسیت‌ها برای بررسی گلبول‌های قرمز نابالغ
آشنایی با برخی از گزینه‌های درمانی
طیف وسیعی از درمان‌ها برای کم خونی وجود دارد. هدف هر کدام از این درمان‌ها، افزایش تعداد گلبول‌های قرمز فرد است که باعث افزایش میزان اکسیژن در خون می‌شود. درمان موردنیاز بستگی به نوع کم خونی فرد دارد که موارد رایج آن شامل موارد زیر است:
- کم خونی ناشی از فقر آهن. مصرف مکمل‌های آهن و تغییرات رژیم غذایی می‌تواند برای درمان این نوع بیماری کمک‌کننده باشد. پزشک در صورت وجود هر گونه علت خونریزی بیش از حد را شناسایی و برطرف می‌کند.
- کم خونی ناشی از کمبود ویتامین. درمان‌ها می‌تواند شامل مکمل‌های غذایی و تزریق ویتامین B12 باشد.
- تالاسمی. برای این نوع کم خونی، درمان‌ها شامل مکمل‌های اسیدفولیک، کیلاسیون آهن و برای برخی افراد، انتقال خون و پیوند مغز استخوان است.
- کم خونی ناشی از بیماری مزمن. پزشک بر مدیریت بیماری زمینه‌ای تمرکز می‌کند.
- کم خونی آپلاستیک. درمان کم خونی آپلاستیک شامل تزریق خون یا پیوند مغز استخوان است.
- کم خونی سلول داسی‌شکل. پزشکان این مشکل را با اکسیژن‌درمانی، داروهای مسکن و مایعات داخل‌وریدی درمان می‌کنند. آنها همچنین ممکن است آنتی‌بیوتیک‌ها، مکمل‌های اسیدفولیک، تزریق خون و یک داروی سرطان به نام هیدروکسی اوره را تجویز کنند.
- کم خونی همولیتیک. برنامه درمانی ممکن است شامل داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی، درمان عفونت‌ها و پلاسمافرزیس باشد که خون را فیلتر می‌کند.
رژیم غذایی افراد مبتلا به کم خونی
اگر کمبودهای تغذیه‌ای عامل این بیماری باشد، مصرف بیشتر غذاهای غنی از آهن می‌تواند کمک کننده باشد. برخی از غذاهایی که سرشار از آهن هستند، عبارت‌اند از:
- ماهی
- برنج قهوه‌ای
- غلات و نان غنی‌شده با آهن
- آجیل و دانه‌ها
- تخم مرغ
- توفو
- سبزیجات دارای برگ سبز مانند کلم‌پیچ، اسفناج و شاهی
- میوه‌های خشک شده، از جمله زردآلو، کشمش و آلو
- گوشت‌های سفید یا قرمز
آیا می‌توان از ابتلا به این بیماری جلوگیری کرد؟
بسیاری از انواع کم خونی، قابل پیشگیری نیستند. اما شما می‌توانید با خوردن یک رژیم غذایی حاوی انواع ویتامین‌ها و مواد معدنی از کم خونی ناشی از فقر آهن و یا ویتامین جلوگیری کنید:
- آهن. غذاهای غنی از آهن عبارت‌اند از: گوشت گاو و سایر گوشت‌ها، لوبیا، عدس، غلات غنی‌شده با آهن، سبزیجات دارای برگ سبز تیره و میوه‌های خشک.
- فولات. این ماده مغذی و اسیدفولیک مصنوعی آن را می‌توان در میوه‌ها و آب‌میوه‌ها، سبزیجات با برگ سبز تیره، نخودسبز، لوبیا‌قرمز، بادام‌زمینی و محصولات غلات غنی‌شده مانند نان، غلات، ماکارونی و برنج یافت.
- ویتامین B-12. غذاهای غنی از ویتامین B-12 شامل گوشت، محصولات لبنی و غلات غنی‌شده و محصولات سویا هستند.
- ویتامین C. غذاهای غنی از ویتامین C شامل مرکبات و آب‌میوه‌ها، فلفل، کلم‌بروکلی، گوجه‌فرنگی، خربزه و توت‌فرنگی است. این‌ها همچنین به افزایش جذب آهن کمک می‌کنند.
چنانچه نگران دریافت ویتامین‌ها و مواد معدنی کافی از غذا هستید، از پزشک خود بپرسید که آیا مولتی‌ویتامین ممکن است کمک کند یا خیر.
عوارض ناشی از کم خونی
در صورت عدم درمان به موقع، این بیماری می‌تواند منجر به عوارض جدی شود. این موارد می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- مشکلات قلبی مانند آنژین، آریتمی‌ها، قلب بزرگ‌شده، نارسایی قلبی و یا حمله قلبی
- آسیب عصبی محیطی
- سندرم پای بی‌قرار
- افسردگی
- مشکلات حافظه
- گیجی
- سیستم ایمنی ضعیف که می‌تواند منجر به عفونت‌های مکرر شود.
- عوارض بارداری مانند زایمان زودرس یا وزن کم هنگام تولد
- تأخیر رشد در کودکان
- نارسایی چند عضوی از بدن که می‌تواند منجر به مرگ شود.
به منظور جلوگیری از عوارض احتمالی، در صورت بروز علائم کم خونی، مهم است که به پزشک خود مراجعه کنید. در بسیاری از موارد، کم خونی به راحتی قابل درمان است.
سخن پایانی
همان‌طور که اشاره شد، کم خونی زمانی است که سطح گلبول‌های قرمز خون در بدن کم است. وقتی این اتفاق می‌افتد، اندام‌ها و بافت‌ها زمان بیشتری برای دریافت اکسیژن دارند. در نتیجه، ممکن است علائمی مانند خستگی، ضعف و تنگی‌نفس را تجربه کنید. اگر کم خونی درمان نشود، می‌تواند عوارض جدی ایجاد کند. به همین دلیل است که اگر علائم کم خونی دارید، مهم است که با یک متخصص صحبت کنید. آنها می‌توانند به شما یک تشخیص مناسب بدهند، علت را تعیین کنند و یک برنامه درمانی مناسب برای شما تجویز کنند.
نظرات کاربران