آیشمن در اورشلیم: گزارشی در باب ابتذال شر از فیلسوف و تاریخ‌نگار آلمانی-آمریکایی هانا آرنت، طی دو سال اخیر از کتاب‌های پرفروش تاریخ ایران بوده است. اگرچه این کتاب من باب یک افسر فعال در دهه چهل و در خصوص دادگاهی در اسرائیل مربوط به شصت سال پیش است، همچنان تازه و جذاب می‌نماید. قصد داریم در ادامه شما را بیشتر با این کتاب و فضای آن آشنا کنم. با سایت خوبو همراه باشید.
| نام کتاب | آیشمن در اورشلیم: ابتذال شر |
| نویسنده | هانا آرنت |
| گونه ادبی | ناداستان |
| انتشارات در ایران | برج |
| مترجم | زهرا شمس |
| خرید آنلاین | |
| دانلود نسخه آنلاین |
هانا آرنت
هانا آرنت (Hannah Arendt) در سال 1906 در هانوفر امپراتوری آلمان در خانواده‌ای یهودی متولد شد. او را از مهم‌ترین اندیشمندان سیاسی-جامعه‌شناسی قرن بیستم می‌دانند که توانست تاثیرات بزرگی روی اندیشه‌ها و به‌خصوص رسوا کردن ظلم و ظالم داشته باشد. آرنت در دانشگاه زیر نظر استادانی مثل بولتمان و هایدگر درس خواند و تحصیلات در رشته‌های فلسفه، الهیات و زبان یونانی به اتمام رساند. او این بین رابطه‌ای عاطفی با استاد خود مارتین هایدگر برقرار کرد اما این رابطه سرانجامی نداشت.
وقتی نازیسم در آلمان رشد کرد، آرنت جز یهودیانی بود که آواره شدند. او در سال 1933 از سوی پلیس مخفی گشتاپو بازداشت شد اما در نهایت توانست آلمان را ترک و راهی پاریس شود. بعدها به ایالات متحده رفت و در علوم سیاسی تدریس کرد. او همینطور طی همین سال‌ها برنده جایزه‌ی فروید شد.
طی دوران زندگی در آمریکا، آرنت به جز نوشتن کتاب، به تدریس در دانشگاه‌های شیکاگو و پرینستون در رشتهٔ علوم سیاسی می‌پرداخت. اگرچه آرنت را به‌عنوان فیلسوف سیاسی می‌شناسیم، او با فیلسوف بودن راحت نیست. حتی انتقاداتی هم به فیلسوفان بزرگ تاریخ دارد که به‌زعم او از سیاست غافل شده‌اند.
سرانجام آرنت در سال 1975 در نیویورک چشم از جهان فروبست.
آثار آرنت
اگرچه پایان‌نامه آرنت با عنوان عشق و سنت آگوستین اولین نوشته مهم او، در سال 1929 نوشته شد، دو دهه بعد اولین کتاب به نام او منتشر شد. این کتاب ریشه‌های توتالیتاریسم بود که به زبان انگلیسی در سال 1951 به انتشار رسید. با این کتاب، آرنت به یکی از مهم‌ترین نظریه‌پردازان دوران خود مطرح شد. او در این کتاب از رژیم‌های توتالیتر ناسیونال-سوسیالیستی می‌گوید که از آنها آزار بسیار دیده بود.
وضع بشر دومین کتاب مهم آرنت بود که در سال 1958 منتشر شد. او در این کتاب روایتی تفکربرانگیز راجع به وضعیت زندگی بشر، دغدغه‌های گذشته و جدید وی دارد. در این کتاب از دوران یونان باستان، انسان از لحاظ رویکردها به زندگی و فراز و فرودها مورد بررسی قرار گرفته است. تناقضات زندگی بشر، بخشی مهم از این کتاب را تشکل می‌دهد. زحمت، کار و کنش به‌عنوان سه فعالیت مهم بشری، در دوره‌های متفاوت در این کتاب موردبررسی قرار گرفته است.
درباره انقلاب و بحران‌های جمهوری دو کتاب دیگر آرنت بودند که در دهه‌های شصت و هفتاد منتشر شدند. بیشتر آثار آرنت در ایران ترجمه شده و به چاپ رسیده است. بیدگل، برج، آسو، ثالث، فرهنگ جاوید، گاو نو، ققنوس و باران انتشاراتی هستند که طی یک دهه اخیر به چاپ کتاب‌های او پرداخته‌اند.
اولین برخورد ایرانی‌ها با آرنت، خیلی دیر در سال 1366 یعنی یک دهه بعد از مرگ آرنت بود. ریشه‌های توتالیتاریسم و انقلاب مجارستان دو کتاب این نویسنده بودند که در این سال منتشر شدند. کتاب آیشمن در اورشلیم هم اگرچه بسیار کتاب مهمی از این نویسنده بود، اولین مرتبه در سال 1399 منتشر شد.
آدولف آیشمن
آدولف اتو آیشمن یکی از افسران بلندپایه حکومت نازی در آلمان دهه سی و چهل بود. او مسئول اداره مربوط به یهودیان بود. در واقع عموم تصمیمات خشن مربوط به این اقلیت دینی در آلمان، با تائید او اتفاق افتاده بود.
او متولد 1906 بود و مانند هیتلر، بخشی از زندگی خود را در اتریش گذرانده بود. نتوانست تحصیل را تمام کند و اینطور به‌عنوان کارگر وارد بازار کار شد. وقتی در سال 1334 به SS نیروی ویژه پلیس نازی پیوست، برای خدمت به اردوگاه کار اجباری فرستاده شد. سپس به اداره مهاجرت یهودیان پیوست و توجه بزرگان SS را به خود جلب کرد. پس از مدتی کار در وین، به آلمان بازگشت. طی این مدت او مسئولیت‌های متعددی در خصوص یهودیان در سیستم اداری نازی داشت. دست او به خون یهودیان بسیاری آلوده بود.
پس از جنگ، مانند بسیاری از نازی‌ها، آیشمن با هویت جعلی به آرژانتین فرار کرد. با این حال، موساد توانست او را در این کشور شناسایی کند. یک گروه کماندویی از افسران موساد به این کشور فرستاده شدند. آنها سال 1960 در عملیاتی پیچیده توانستند آیشمن را ربوده و به اسرائیل منتقل کنند. دادگاه‌های آیشمن در سال 1961 در اورشلیم با اخباری که جهان را درگیر کرد آغاز شدند. با وجود مدارک و شهادت افراد بسیار، آیشمن تا پایان خود را بی‌گناه معرفی می‌کرد. او کار خود را به‌عنوان یک سرباز یا زیردست توجیه می‌کرد. با این حال این تاکتیک جواب نداد و سرانجام در می سال 1962 با طناب دار اعدام شد.
گزارش‌های هانا آرنت از روند دادگاه ابتدا در نیویورکر چاپ شد و بعدها به‌عنوان کتاب بیرون آمد. این کتاب که چیزی فراتر از یک گزارش دادگاه بود، به اثری ماندگار بدل شد.
کتاب آیشمن در اورشلیم
آرنت گزارش‌های خود از روند دادگاه را در نیویورکر منتشر می‌کرد. با جمع‌آوری این گزارش‌ها و به صورتی تفصیلی‌تر، کتاب آیشمن در اورشلیم در سال 1964 منتشر شد. اولین ترجمه از کتاب در سال 1399 در ایران به انتشار رسید. جالب اینکه هم‌زمان ترجمه‌ای از این کتاب به زبان فارسی در افغانستان به ترجمه عزیز حکیمی، نویسنده و مترجم افغانستانی به انتشار رسید. در ایران هم در شهریورماه سال 99، نشر برج با ترجمه زهرا شمس کتاب را راهی بازار کرد. این کتاب با کسب اجازه از بنیاد آثار هانا آرنت به چاپ رسیده است.
حضور آرنت در دادگاه، خود به شکلی قابل‌توجه اتفاق افتاد. وقتی شروع دادگاه‌ها قطعی شد، آرنت از نیویورکر خواست که وی را به‌عنوان گزارشگر به اورشلیم بفرستند. او نتوانسته بود به دادگاه‌های نورمبرگ برود و نمی‌خواست این فرصت را از دست بدهد.
هنگامی‌که محاکمۀ آیشمن در اسرائیل قطعی شد، هانا آرنت با مجلۀ نیویورکر تماس گرفت و داوطلب شد که به عنوان گزارشگر این محاکمه از طرف مجله به اورشلیم برود. سردبیر مجله مشتاقانه این پیشنهاد را پذیرفت. آرنت حضور در این دادگاه را وظیفه‌ای می‌دانست که نسبت به گذشته خود دارد. با این حال، تصورات او و چیزهایی که دید تفاوت‌های فاحش داشت. او آیشمن را در جعبه‌ی شیشه‌ای دادگاه شبیه به یک مرد معمولی دید. نه شخصی شیطانی که خون میلیون‌ها انسان روی دستش باشد. این سوال مهم در ذهن آرنت شکل گرفت که به فهوای کتاب تبدیل شد: اینکه آیا یک انسان معمولی می‌تواند جنایتکار یا کارگزار شر باشد؟
نوشته‌های آرنت در مورد دادگاه در مجله نیویورکر به طول مرتب تا انتهای دادگاه به چاپ رسید. مدتی بعد، او این نوشته‌ها را با تغیییرات و به شکلی گسترده‌تر به چاپ رساند. این کتاب بسیار موردتوجه قرار گرفت.
ابتذال شر به چه معناست؟
در خصوص درست بودن ترجمه‌ی «ابتذال شر» هم شبهه‌هایی مطرح است.اصطلاح banality of evil به عنوان ابتذال شر ترجمه شده است. این اصطلاح به زعم بسیاری از اهل فن دقیق به نظر نمی‌رسد. با توجه به کاربرد ابتذال در فارسی که کلمه‌ای با بار منفی است، استفاده از آن با نیت اصلی آرنت که قصد داشت پیش پا افتادگی شر را نشان دهد، فاصله دارد.
مترجم، در توضیح این انتقاد توضیح داده banality و صفت آن banal به پدیده‌ای فاقد اصالت و خالی از خصوصیات جذاب اطلاق می‌شود. او در ادامه توضیح داد:
آرنت هنگامی که به اورشلیم می‌رفت تا آیشمن را از نزدیک ببیند، گمان می‌كرد با مردی چون ریچارد سوم مواجه خواهد شد. انسانی كه نیک را از بد تشخیص می‌داده و آگاهانه ارتكاب شر را انتخاب كرده است. اما زود به این برداشت رسید كه در وجود این مرد هیچ‌چیز عمیق یا ریشه‌داری یافت نمی‌شود. او آیشمن را دلقکی می‌دید كه فكر و اندیشه خود را تعطیل كرده و تنها از كلیشه سخن می‌گوید. این بدین‌معنا نیست كه خودِ شر پدیده‌ای عادی یا بی‌اهمیت است. این خصوصیات را شاید بتوان به انگیزه‌ها و اهداف فردی كه مرتكب شر می‌شود نسبت داد. اما ترجمه عنوان نظریه به عباراتی مانند «پیش‌پاافتادگی شر»، علاوه بر آنكه تمامی ابعاد سخن آرنت را پوشش نمی‌دهد، می‌تواند گمراه‌كننده باشد.
مصاحبه شمس با مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی
چطور شر مبتذل می‌شود؟
به گواه شمس، آرنت صحبت از شکلی جدید از شر می‌کند که ریشه در گرایش انسان به انجام شر ریشه ندارد. اینکه نظام توتالیتر به عنوان قادری متعال، انسان را از آزادی و همبستگی خالی می‌کنند و فرد اینطور به چیزی بیش از یک مهره بدل نخواهد شد. فردی که ممکن است دست به هولناک‌ترین جنایات بزند اما این را تنها به عنوان انجام‌وظیفه و بدون درک میزان شرارت آن انجام دهد. این همان بُعدbanal بودن شر است. به همین دلیل آرنت عنوان فرعی ابتذال شر را برای کتاب خود انتخاب کرد.
واکنش ها به کتاب
از زمان انتشار کتاب، واکنش‌های متفاوتی به این کتاب وجود داشت. بیشتر راویان با اینکه شر موجود در اعمال آیشمن به صورت ابتذال بود مخالف هستند. از آن جهت که در نوشته‌های آرنت، او آیشمن را فردی مبتذل و عادی جلوه می‌دهد. به بیان دیگر، آرنت اعترافات آیشمن را در خصوص عادی دیدن جنایت‌ها پذیرفته است. این در حالی بود که روایت غالب این بود که افرادی چون آیشمن را هیولاهای سادیستیک جلوه می‌داد.
مشکل اصلی از جایی نشات می‌گرفت که به زعم آرنت، دادگاه در پی اجرای عدالت نبود. به نظر آرنت، اسرائیلی‌ها مقاصد سیاسی خود را از برگزاری پر سر و صدای این دادگاه داشتند. این نگاه به ماجرا هرچند با اطمینان‌بخشی او از گناهکاری آیشمن تلطیف شد، در دهه‌های اخیر بارها مورد انتقاد قرار گرفت. حتی برخی ماجرا را به خودبرترپنداری یهودیان آلمان (از جمله آرنت) نسبت به یهودیان Ostjuden (شرق اروپایی) از جمله دادستان ارشد گیدین هاوسنر نسبت داده‌اند.
انتقادهای اصلی
محقق هلوکاست داوید سسرانی که کتابی به نام «آیشمن شدن» دارد، بارها در کتاب خود از آرنت انتقاد کرد. به گواه او آرنت در تمام جلسات دادگاه حاضر نبوده و فقط در چهار روز حضور داشته است. بنا بر گفته‌های سسرانی، بیشتر گزارشان آرنت از دادگاه بر پایه‌ی گزارشات مکتوب یا تصویری دادگاه بوده است. سسرانی ادعا می‌کند جلساتی که آرنت در آنها حاضر نبوده، همان جلساتی بوده که ذات آیشمن بیشتر در آنها مشخص شده است. نویسنده، آیشمن را یک ضدیهود تمام‌عیار معرفی می‌کند.
در گزارشی دیگر از سوی هیو ترور راپر تاریخ‌نگار انگلیسی، آرنت به سرقت ادبی از نوشته‌های رائول هیلبرگ آمریکایی متهم کرده است. همینطور مایکل موسمانو که در دادگاه آیشمن به عنوان شاهد دادستان حاضر بود، در مقاله‌ای در همان زمان، آرنت را به نادیده‌گرفتن حقایق متهم کرد و کتاب او را بی‌ارزش در بررسی تاریخ دانست. به نظر موسمانو، آرنت در کتاب خود تعصبات و پیش‌داوری خود را دخیل کرده است.
بتینا استنگه فیلسوف آلمانی هم در کتاب خود آیشمن پیش از اورشلیم او را یک ضدیهود و مطلع از اعمال خود در این دوره تصویر می‌کند. او به اسناد منتشر شده‌‌ی ساسن اشاره می‌کند که در آن مشخص شده آیشمن به همسر خود در آرژانتین گفته بود از جایگاه بالای خود در جزب نازی تا چه حد خوشحال است و اینکه می‌تواند دست به کشتن یهودی‌ها بزند. با این حال این اسناد در زمان حیات آرنت منتشر نشده بود. در استدلالی دیگر در این کتاب ادعا شده تلاش آرنت این بوده که مهر تائیدی بر تائید ریشه‌های توتالیتاریسم بزند و به این دلیل به این شکل دادگاه را تشریح کرد.
یان مایاکوفسکی نویسنده نقدکتاب لوس آنجلس هم به طعنه به آرنت، نوشته است اینکه آرنت انتظار داشت مردی آگاه و متفکر در حکومت رایش سوم وجود داشته باشد، بسیار جالب است.
زهرا شمس
زهرا شمس سال 1367 در شهر مشهد متولد شده است. او در رشته حقوق تحصیل کرده و ارشد خود را در شاخه‌ی حقوق محیط زیست گرفته است. پیش از ترجمه کتاب آیشمن در اورشلیم، او کتاب شکستن طلسم وحشت نوشته آریل دورفمن را با کمک انتشارات کرگدن، ترجمه و منتشر کرده بود.
او در مصاحبه‌ای در مورد کتاب با اشاره به انتقادهای مطرح‌شده به آن و با تائید کتاب به عنوان تائیدیه‌ای بر کتاب ریشه‌های توتیلاتاریسم گفت:
حرف اصلی آرنت این است که انسان در عصر مدرن با مفهوم جدیدی از شر مواجه است. تعریف و شناخت کلاسیک ما این است که شرور آدمی ذاتاً خبیث است و در موقعیتی میان گزینه‌ی خیر و شر با اراده‌ی آزاد خودش شر را انتخاب می‌کند. اینجا آرنت می‌گوید که در واقع رژیم‌های توتالیتر و بوروکراتیک انسان‌ها را از تفکر و وجدان تهی می‌کنند و شهروند مطلوب در این نظام‌ها اطاعت جسدوار دارند؛ یعنی بدون اینکه فکر و اندیشه‌ی خودشان را به‌کار بیندازند و ارزش‌های القایی حکومت را بررسی کنند، آنها را می‌پذیرند و در سطح روزمره پیاده می‌کنند. و وقتی تمام جامعه این کار را انجام می‌دهد، این به امری عادی تبدیل می‌شود.
مصاحبه زهرا شمس با خبرگزاری مهر
جایگاه کتاب
پیش از این در بررسی کتاب‌هایی مانند جز از کل یا هنر شفاف‌اندیشی به نقش تبلیغات در پرفروش بودن این کتاب‌ها اشاره کردیم. کتاب‌هایی از این دست، جایگاهی در رده اول کتاب‌های حوزه خود ندارند. با این حال با تبلیغات گسترده یا حضور مترجم‌های مطرح، این کتاب‌ها به فروش فراوانی در بازار کتاب ایران می‌رسند.
داستان کتاب آیشمن در اورشلیم متفاوت است. این کتاب اگرچه شصت سال پیش نوشته شده، همچنان تازگی دارد. مسئله شر و مسئله تولیتاریسم، هرگز کهنه نشده و همچنان به قوت خویش باقی است. نگاه متفاوت آرنت با وجود انتقادهایی که به آن مطرح شده، همچنان تازه است و جذاب می‌نماید.
این کتاب را با چند مورد از بهترین کتاب‌های تاریخی دهه‌های اخیر مقایسه کرده‌ایم. این کتاب‌ها در نمودار زیر مقایسه شده‌اند:
- آبی: آیشمن در اورشلیم
- قرمز: چرا ملت‌ها شکست می‌خورند؟
- زرد: صلحی که تمام صلح‌ها را به باد داد
- سبز: توپ‌های ماه اوت
- بنفش: چنگیز خان و ساخت جهان مدرن
همانطور که می‌بینید، کتاب آیشمن در اورشلیم بیشتر از این کتاب‌ها که برخی سر و صدای بسیاری در دنیای سیاست و تاریخ برپا کرده‌اند، طی 18 سال اخیر موردتوجه قرار گرفته است. این کتاب، با وجود عمر خود تازگی دارد و مردم خواندن آن را دوست دارند.
نظرات کاربران